Liturgia i Åšródziemie. W ostatnich dniach Adwentu, na tydzieÅ„ przed Narodzeniem Chrystusa, w nieszporach pojawiajÄ… siÄ™ tzw. ‘Wielkie Antyfony’, bÄ™dÄ…ce poetyckimi, opartymi na tekstach Starego Testamentu, wezwaniami do przychodzÄ…cego Mesjasza. W obecnej liturgii zachowaÅ‚o siÄ™ ich siedem, aczkolwiek w Å›redniowiecznych tekstach liczba ich jest różna, i czasami dochodzi do dwunastu. W VIII wieku angielski poeta Cynewulf stworzyÅ‚ poemat, bÄ™dÄ…cy medytacjÄ… nad tymi adwentowymi antyfonami, czÄ™sto nazywany przez badaczy
The Advent Lyrics. Tekst Cynewulfa byÅ‚ lekturÄ… J. R. R. Tolkiena w czasie jego oksfordzkich studiów. Fragment poematu, w którym pojawia siÄ™ wezwanie ‘Eala earendel, engla beorhtast’, w szczególny sposób podziaÅ‚aÅ‚ na Tolkiena; wiele lat później tak wspominaÅ‚ ten moment: „PoczuÅ‚em osobliwy dreszcz, jakby coÅ› we mnie drgnęło, na wpóÅ‚ obudzone ze snu. Za tymi sÅ‚owami, gdybym tylko potrafiÅ‚ to uchwycić, kryÅ‚o siÄ™ coÅ› bardzo odlegÅ‚ego, dziwnego i piÄ™knego, co leżaÅ‚o daleko poza granicami jÄ™zyka staroangielskiego”.
[1] ‘Earendel’ staÅ‚ siÄ™ poczÄ…tkiem tolkienowskiej mitologii, ostatecznie przeksztaÅ‚cajÄ…c siÄ™ w Earendila, którego Valarowie przenieÅ›li na niebo jako gwiazdÄ™.
Jedno ze znaczeÅ„ staroangielskiego sÅ‚owa ‘earendel’ to ‘Å›wit, brzask, wschód’
[2], a wersy Cynewulfa nawiązują do antyfony używanej obecnie w nieszporach 21 grudnia:
O Oriens, splendor lucis aeternae et sol iustitiae: veni et illumina sedentem in tenebris et umbra mortis! (O Wschodzie, blasku Å›wiatÅ‚a wiecznego i sÅ‚oÅ„ce sprawiedliwoÅ›ci: przyjdź i oÅ›wieć siedzÄ…cego w ciemnoÅ›ciach i cieniu Å›mierci). Cynewulf nawiÄ…zuje zarówno do tradycji biblijnej, jak i rodzimej, zwiÄ…zanej z PóÅ‚nocÄ… Europy. Np. nazywajÄ…c Chrystusa ‘engla beorhtast’, najjaÅ›niejszym z anioÅ‚ów – czyli, zgodnie z etymologiÄ… greckiego
angelos, najjaśniejszym zwiastunem, kieruje nas do tekstu proroka Izajasza (9,6) używanego w liturgii jako antyfona na wejście trzeciej mszy bożonarodzeniowej:
Puer natus est nobis... et vocabitur nomen eius magni consilii angelus (DzieciÄ™ siÄ™ nam narodziÅ‚o... i bÄ™dzie nazwany wielkiej rady zwiastunem). JednoczeÅ›nie jest On zesÅ‚any ‘ofer middangeard’, czyli do Å›ródziemia, bo tak możemy przetÅ‚umaczyć to stare sÅ‚owo, pojawiajÄ…ce siÄ™ w germaÅ„skich jÄ™zykach i mitologii, a oznaczajÄ…ce Å›wiat zamieszkaÅ‚y przez ludzi – sÅ‚owo, które też staÅ‚o siÄ™ inspiracjÄ… dla Tolkiena, jak sam wyznaje w jednym z listów.
Poniżej podaję własne tłumaczenie utworu Cynewulfa, ze staroangielskiego oryginału (tekst wg wydania krytycznego B. Muira
The Exeter Anthology of Old English Poetry, 2
nd ed., Exeter 2000). Poezja staroangielska opiera siÄ™ na aliteracji, oddanie której nie byÅ‚o możliwe w jÄ™zyku polskim; dlatego zdecydowaÅ‚em siÄ™ zachować tylko podziaÅ‚ na póÅ‚-wersy, również typowy dla poezji starogermaÅ„skiej.
O, Wschodzie, z anioÅ‚ów najjaÅ›niejszy,
do Å›ródziemia ludziom zesÅ‚any,
wszelkiej wiary godzien słońca promieniu,
światło ponad gwiazdy, Ty każdy czas
sam z siebie zawsze oświecasz.
Jako Ty, Bóg z Boga zrodzony przed wiekami,
Ojca Syn prawdziwego, w chwale niebios
bez początku zawsze istniałeś,
tak teraz Ciebie w potrzebie Twe własne stworzenie
błaga z ufnością, byś Ty nam jasne
słońce zesłał i sam przyszedł,
byś Ty oświecił tych, co od dawna
mgłą okryci w ciemnościach tutaj
siedzieli w wiecznej nocy; przez grzechy upadli
w mrocznym cieniu śmierci żyć musieli.
Teraz my, pełni nadziei, wierzymy w zbawienie
przez SÅ‚owo Boga ludom przyniesione,
które na poczÄ…tku byÅ‚o z Ojcem Wszechmocnym
Bogiem odwiecznym, a teraz stało się
ciaÅ‚em, wolne od grzechów, które Dziewica zrodziÅ‚a
smutnym ku ratunkowi. Bóg byÅ‚ wÅ›ród nas
widziany bez grzechu; wspólnie zamieszkaÅ‚,
możny Syn Boga i Syn Człowieczy
łagodny, z ludźmi. Dlatego możemy dzięki
składać zwycięskiemu Panu na wieki, słusznie,
ponieważ sam siebie nam zechciał dać.
[1] H. Carpenter,
J.R.R. Tolkien. Wizjoner i marzyciel. TÅ‚um. A. Sylwanowicz, Warszawa 1997, str. 66.
[2] Chociaż etymologia nie jest tu jasna; staroangielskie ‘earendel’ jest powiÄ…zane ze znanym z mitologii nordyckiej Aurvandilem, z którego zamarzniÄ™tego palca bóg Thor zrobiÅ‚ gwiazdÄ™. Można wiÄ™c przypuszczać, że, niezależnie od etymologii, sÅ‚owo to zwiÄ…zane jest z jakimiÅ› zjawiskami niebieskimi.
Czytelnia 