Georgi Minczew (Łódź)
Kto siedzi na koniu za św. Dymitrem (Demetriuszem) z Salonik?
Ikona: Św. Jerzy i św. Dymitr na koniach razem z innymi świętymi.
Ikona bułgarska z poł. XIX w. Wg: A. Bozhkov, Bylgarskata ikona, Sofia 1984, il 225.

 
            Tytuł niniejszego tekstu jest świadomą parafrazą tytułu artykułu Kto siedzi na koniu za św. Jerzym[1], w którym autorka, bułgarska mediewistka Anna Stojkowa, przeprowadza bardzo szczegółową konfrontatywną analizę tekstów hagiograficznych (cyklu z cudami, dołączanego zazwyczaj po żywocie świętego) oraz materiału ikonograficznego, przekonywująco udowadniając, że w niektórych postbizantyńskich, greckich i słowiańskich, wizerunkach po XVI w. można zaobserwować pewną interesującą innowację: za jadącym na białym koniu świętym często malowany jest młodzieniec, który w jednej ręce trzyma dzbanek. W tego typu ikonach widoczny jest wpływ Cudu św. Jerzego z młodzieńcem z Meletiny[2], opisującego cudowne wybawienie pewnego chłopca, który trafił do niewoli arabskiej i został ocalony przez św. Jerzego dzięki modlitwom swojej matki. W greckich i słowiańskich ikonach z XVI – XIX w. przedstawiona jest scena momentu uwalniania młodzieńca: według tekstu miraculum był on niewolnikiem bogatego arabskiego wielmoży. Pewnego dnia usługiwał swojemu panu podczas posiłku, polewając mu z dzbana wodę, aby ów umył sobie ręce. Raptem pojawił się młody jeździec, który chwycił chłopca, posadził go za sobą na koniu i odwiózł go do matki w Meletinie.
Podobny wpływ materiału hagiograficznego na średniowieczne malarstwo prawosławne można zaobserwować również w ikonografii św. Dymitra Sołuńskiego. Miracula św. Dymitra również wchodzą do ikonografii poświęconej patronowi Sołunia – nie tylko jako medaliony w tzw. ikonach ze scenami z żywota, ale i do sceny centralnej. Znane są ikony i freski greckie z XVI w., a słowiańskie z XVII – XVIII w., na których św. Dymitr siedzi na czerwonym koniu, pod kopytami którego leży przebity włócznią Antychryst, a za plecami świętego widać postać kapłana, biskupa albo mnicha. Parafrazując tytuł artykułu A. Stojkowej, można zapytać: „Kto siedzi na koniu za św. Dymitrem?”
            Greckie, a niekiedy i słowiańskie teksty cudów św. Dymitra bywały obiektami analiz licznych bizantynistów i paleoslawistów – szczególnie historyków, jako że niektóre spośród tekstów, np. cud opisujący pierwszy i drugi słowiański najazd na Sołuń, zawierają cenne dane o stosunkach bizantyńsko-słowiańskich w VI – VII w. Dla niniejszej analizy jednakże dużo ważniejszym jest jeden z innych, stale spotykanych w cyklu cudów – Cud z biskupem miasta Afrygii[3], w którym wyraźnie widać interesujące paralele z podobnymi tekstami z legendarnego cyklu o św. Jerzym, jak np. Cudem z chłopcem z Meletyny, w którym mowa jest o cudownym uratowaniu chrześcijan popadłych w niewolę u „niewiernych” (muzułmanów, Protobułgarów, Słowian).
                Biskup miasta Afrygii (w innych rękopisach – Afryki), Kiprian, został pojmany przez piratów i sprzedany w niewolę arabskiemu bogaczowi, który nakazał mu opiekowanie się ogrodem warzywnym. Pewnej nocy ukazał się biskupowi św. Dymitr na koniu i polecił siąść za sobą. Po ośmiu dniach biskup w cudowny sposób znalazł się w Sołuniu, gdzie jego przewodnik zniknął, a uratowany arcykapłan pospieszył do cerkwi świętego i złożył pokłon przed jego ikoną.
W referacie przedstawiony zostanie kolejny etap rozwoju ikonografii poświęconej św. Jerzemu i św. Dymitrowi. Są to wizerunki, na których święty Dymitr siedzi na koniu naprzeciwko lub obok św. Jerzego zabijającego smoka. Za plecami św. Jerzego siedzi chłopiec z Meletiny, a za plecami św. Dymitra – biskup Afrygii. Najwcześniejszy słowiański wizerunek z pierwszej połowy XVII w., zawierający podobną scenę, znajduje się w cerkwi p.w.  Św. Mikołaja we wsi Marica (Bułgaria). W późniejszym okresie, podczas Odrodzenia narodowego (XVIII – XIX w.) takie ikony i freski stają się bardzo popularne.
Konfrontatywna analiza materiału hagiograficznego i ikonograficznego wskazuje na wpływy tekstów cudów nie tylko z najstarszych znanych przekładów greckich, ale również późniejszych zabytków, jak niezwykle popularny wśród Słowian Południowych przekład greckiego zbioru kazań i żywotów Thesauros (Skarbiec) mnicha Damaskina Studyty (koniec XVI w.). Św. Jerzy i św. Dymitr z patronów ludzi przebywających w niewoli u niewiernych stają się w tym okresie patronami niewolników tureckich, co odzwierciedla ówczesną sytuację historyczną na Bałkanach.
Ciekawe są również paralele pomiędzy ikonografią a folklorem Słowian Bałkańskich. Stojący naprzeciwko św. Jerzy i św. Dymitr odzwierciedlają prastary mit bliźniaczy. W kalendarzu obrzędowym świętem Jerzego (23 kwietnia/ 6 maja) zaczyna się cykl wiosenno-letni, a świętem Dymitra (26 października/ 8 listopada) – jesienno-zimowy.
 
 
 
LITERATURA
 

D. A d a m e k, Postać świętego Demetriusza. Rozwój jego kultu w średniowiecznej Bułgarii do końca XVI wieku, z uwzględnieniem źródeł ikonograficznych, [w:] Święci i świętość u korzeni tworzenia się kultury narodów słowiańskich, pod red. W. Stępniak-Minczewej i o. Z. J. Kijasa OFMConv [=Biblioteka Ekumenii i Dialogu, No 13], t. I, Kraków 2000, 119-134.

P. L e m e r l e, La composition et la chronologie des deux premiers livres des „miracula” S. Demetrii, BZ, 46 (1953), 349-361.

G. M i n c z e w, Między sacrum a profanum w piśmiennictwie południowosłowiańskim. Legenda o św. Jerzym i diable, [w:] Między kulturą „niską” a „wysoką”. Zjawiska językowe, literackie, kulturowe. Pamięci prof. dr hab. T. Dąbek-Wirgowej, pod. red. M. Korytkowskiej, Z. Darasza, G. Minczewa, Łódź 2001, 95-101.

Tinos, Muzeum of the Evangelistria. Byzantine and post-byzantine Art., Athens 1986.

B. U s p i e ń s k i, Kult św. Mikołaja na Rusi, Lublin 1985.

Głównym celem referatu będzie próba odpowiedzi na pytanie o źródła kultu Jana Husa oraz jego przejawy w latach następujących bezpośrednio po spaleniu praskiego mistrza w Konstancji. Kult ten zostaje odnotowany nie tylko w źródłach czeskich (gdzie zresztą da się wyczuć pewną nutę niepokoju związanego ze zjawiskiem kultu osoby), ale odbił się echem również w tekstach historiograficznych innych krajów, na przykład u Długosza.

    Wydaje się, że analiza tekstów czeskich kronik średniowiecznych w ciekawy sposób ukazuje dwa współzależne procesy: 1) reinterpretacji przeszłości w duchu husyckim i obciążanie zjawisk post factum funkcjami profetycznymi oraz 2) w wypadku recepcji religijnej doktryny Husa przenoszenie środka ciężkości z nauczania eklezjologicznego na wątek narodowościowy.

    Ciekawym zagadnieniem historycznoliterackim jest zideologizowany (za sprawą tragicznie zakończonego postępowania sądowego) tryb lektury listów pisanych przez Husa w Konstancji. Listy te wydają się być jednym z katalizatorów rewolucji husyckiej i choćby z tego powodu warto im samym, jak i ich recepcji poświęcić nieco uwagi.
 

BIBLIOGRAFIA PODMIOTOWA:

1. Listy dvou JanĂą, wyd. A. Cisaøová-Kolaøová, Jiøí Daòhelka, Praha 1949.

2. Vavøinec z Bøezové, Husitská kronika, tłum. F. Heømanský, Praha 1979.

3. Petr z Mladoòovic, Zpráva o Mistru Janu Husovi v Kostnici [w:] Ze správ a kronik doby husitské, Praha 1981.

4. Ze starých letopisĂą èeských, tłum. J. Porák, J. Kašpar, Praha 1980.

PODSTAWOWA BIBLIOGRAFIA PRZEDMIOTOWA

1.F. Šmahel, Reformní zám?ry, ideály, vize [w: tegoż] Husitské Ă?echy, Praha 2001.

2. F. Šmahel, Idea národa v husitských Ă?echách, Praha 2000.

3. R. Kalivoda, Husitské myšlení, Praha 1997.

4. J. Kejø, Husù proces, Praha 2000.

5. J. Rak, Bývali Ă?echové, Jinoèany 1994.

6. E. Maleczyńska, Ruch husycki w Czechach i w Polsce, Warszawa 1959.

7. B. Zientara, Świt narodów europejskich, Warszawa 1985.

8. J. Kotyk, Spor o revizi Husova procesu, Praha 2001.

9. A. Paner, Jan Hus, Kraków 2002.