Robert Urbański (Wrocław)
- Dlaczego pierwsze rozbudowane relacje o najeździe mongolskim powstały dopiero w niemal sto lat po tym wydarzeniu?

Temat każe nam na wstępie rozstrzygnąć kwestię, jaki był stan polskiej kultury w połowie XIII w. Średniowiecze wpisywało nowe, nieznane zjawiska w swój system wartości, dopełniało nimi swój światopogląd, umieszczało w filozoficzno-historiograficznych strukturach, opisujących rzeczywistość. W wypadku najazdu mongolskiego tak sposób postępowania da się poświadczyć jedynie w bardzo wąskim zakresie. Jakie były przyczyny tego stanu rzeczy? Dlaczego kultura polska owych czasów nie stworzyła historiograficznej konstrukcji, w której najazd mongolski pełniłby istotną funkcję? Historycy są zgodni, że to wydarzenie zostawiło po sobie (zwłaszcza na Śląsku) przerażające i długotrwałe wspomnienie. Dlaczego zatem świadectwo tej grozy i głębię jej oddziaływania odnajdujemy dopiero kilka pokoleń później?
Przy rozważaniu tego zagadnienia narzucają się następujące rozwiązania:
1) Kultura polska owych czasów stała na zbyt niskim jeszcze stopniu rozwoju, aby w granicach jej możliwości leżało sfunkcjonalizowanie wydarzeń z 1241 r., nadanie im przenośnego wymiaru. Ewentualnym skutkiem najazdów mogło być fizyczne wyniszczenie lub rozproszenie cienkiej warstewki inteligencji, która jako jedyna potrafiłaby nie tylko wykoncypować, ale też i zapisać interesującą nas relację. Przecież aby włączyć najazd tatarski w strukturę chrześcijańskiego świata, potrzebne były choćby rudymenta wiedzy o tym, jak w podobnych wypadkach radziły sobie niegdyś autorytety. Uczeni zgadzają się, że np. oczytanie śląskiego rycerstwa w XIII w. było stosunkowo niezłe, a o wykształceniu krakowskiego kleru może nas upewnić choćby sam Kadłubek; gdzie więc leży przyczyna milczenia?;
2) Po najeździe mongolskim w kraju powstał chaos: zginął najpotężniejszy polski książę, jego państwo podzielili między siebie lokalni władcy. W tej sytuacji zabrakło kulturowego ośrodka, zapotrzebowania i odbiorców: nie było ani gdzie pisać, ani dla kogo. W sytuacji ogólnego rozprzężenia legitymowanie się czymkolwiek innym prócz siły nie miało większego sensu. Kiedy jednak sytuacja okrzepła, najazd mongolski i tak nie skupił na sobie szczególnej uwagi kronikarzy �- dlaczego?;
3) Czy należy zatem liczyć się z tym, że faktyczne wrażenie najazdu, rzekomo przerażające, było jednak nieduże? ÂŻe, innymi słowy, Mongołowie przeszli jak burza, gwałtownie i tak szybko, że pozostawili po sobie mgliste wspomnienie, przytłumione rychło przez rozmaite inne wydarzenia? Z drugiej strony jednak jesteśmy pewni, że powstały ludowe legendy o najeździe, nie potrafimy jedynie ich datować;
4) Wydaje się, że kwestii najazdu �Tartarów� nie uważano za zamkniętą; wskazywałaby na to aktywność dyplomatyczna Europy, w której i Polska (w osobie Benedykta Polaka) miała swój udział. Czy owa aktualność przeszkadzała w nadaniu wydarzeniom alegorycznej wymowy? Wydaje się to wątpliwe, zwłaszcza na tle europejskiego piśmiennictwa dotyczącego Tatarów, którego charakter postaramy się pokrótce przedstawić;
5) Aby nie zaprzeczać całkowicie istnieniu pewnych znaczących relacji przed końcem XIII w., zwrócimy uwagę z jednej strony na znaczącą periodyzację I części Księgi henrykowskiej i znamienne określenia z roczników i dokumentów, z drugiej zaś przywołamy głośną teorię Gerarda Labudy o zaginionej kronice dominikańskiej z XIII w., rzekomym źródle Długosza, która mogłaby, jak się wydaje, spełniać rolę aktualnego dzieła, wpisującego najazd mongolski w ramy większej konstrukcji historiograficznej, naszego �brakującego ogniwa� pomiędzy lakonicznością współczesnych źródeł a względnym bogactwem utworów z późniejszych epok. Właśnie przypuszczalnie marny stan zachowania zabytków literackich polskiego średniowiecza może być kolejną przyczyną braku znaczącego odbicia się najazdu mongolskiego w świadectwach życia duchowego trzynastowiecznej Polski.
Próby zagłębienia się w problem pozwolą nam nie tylko sformułować propozycje odpowiedzi na pytanie zawarte w temacie, ale również sformułować pewne uwagi o trzynastowiecznej kulturze polskiej i mentalności warstw wykształconych, przybliżając nam te odległe czasy.
BIBLIOGRAFIA

I. ŹRÓDŁA

Annales Cracovienses priores cum Kalendario, rec.Z. Kozłowska-Budkowa, MPH SN, t.V, Warszawa 1978.
Rocznik kapituły gnieźnieńskiej, rec. B. Kürbis, MPH SN t. VI, Warszawa 1962.
Chronica Regia Coloniensis (Annales Maximi Coloniense) rec. G. Waitz, Hannoverae 1880 (Scriptores Rerum Germanicarum in Usum Scholarum), przedr. z MGH SS XXII (1872);
Księga 1949: Księga henrykowska, przeł. R. Grodecki, Poznań-Wrocław 1949.
Spotkanie 1993: Spotkanie dwóch światów. Stolica Apostolska a świat mongolski w połowie XIII w. Relacje powstałe w związku z misją Jana di Piano Carpiniego do Mongołów, pod red. J. Strzelczyka, Poznań (1993);