Mediewistyka - ÂŚredniowiecze, historia, badania.

poniedziałek, 30 maja 2005
6. „Aktualne badania nad ĹredniowiecznÄ literaturÄ francuskÄ” Warszawa, IBL PAN, 8 grudnia 2003 r. Dr Katarzyna DybeĹ Instytut Filologii RomaĹskiej UJ, ZakĹad Literatur RomaĹskich ByÄ szczÄĹliwym w Ĺredniowieczu. Trzynastowieczna powieĹÄ arturiaĹska Tematem niniejszej prezentacji jest „ByÄ szczÄĹliwym w Ĺredniowieczu”. Kwestia ta omówiona zostanie w oparciu o odmianÄ francuskiej powieĹci dwornej (roman courtois) trzynastego wieku, jakÄ jest powieĹÄ arturiaĹska pisana prozÄ, ze szczególnym uwzglÄdnieniem cyklu Lancelot-Graal i Tristana pisanego prozÄ. Chodzi tu, oprócz dziewiÄcu tomów tego ostatniego, o powieĹci : Historia ĹwiÄtego Graala (L`Estoire del Saint Graal), Merlin (Merlin), Lancelot pisany prozÄ (Lancelot en prose), Poszukiwanie ĹwiÄtego Graala (La Queste del Saint Graal) i ĹmierÄ Króla Artura (La Mort le Roi Artu). Pytanie o szczÄĹcie jest pytaniem zĹoĹźonym. PoĹród rozlicznych kwestii, jakie naleĹźaĹoby poruszyÄ próbujÄc naĹ odpowiedzieÄ, na uwagÄ zasĹuguje, bez wÄtpienia, kwestia ĹşródeĹ szczÄĹcia. Ona teĹź bÄdzie przedmiotem niniejszej refleksji. ĹšródĹa szczÄĹcia sÄ w naszych powieĹciach bardzo róĹźnorodne, bo kaĹźdy z bohaterów posiada swe wĹasne pragnienia, których speĹnienie, jak sÄdzi, uczyni go szczÄĹliwym. RóĹźne sÄ teĹź koncepcje i doktryny szczÄĹcia w trzynastym wieku, a powieĹÄ arturiaĹska tego okresu w duĹźym stopniu odzwierciedla wspóĹczesne jej dysputy na temat ludzkiej szczÄĹliwoĹci. Chodzi tu, przede wszystkim, o wizjÄ szczÄĹcia uksztaĹtowanÄ pod wpĹywem duchowoĹci cystersów, którzy, jak siÄ przypuszcza, byli autorami cyklu Lancelot-Graal, ale i o doktrynÄ dwornej miĹoĹci, amour courtois, stanowiÄcÄ istotÄ wizji szczÄĹcia zawartej w Tristanie pisanym prozÄ. Podstawowymi ĹşródĹami szczÄĹcia sÄ w naszych tekstach : kontemplacja Nieba, kontemplacja ĹwiÄtego Graala, miĹoĹÄ, przyjaĹşĹ, wolnoĹÄ i goĹcinnoĹÄ. Z kolei wĹadza, sĹawa, bogactwo, piÄkno i mÄdroĹÄ nie sÄ tu dobrem, które poszukiwane byĹoby dla niego samego, a wedĹug tego wĹaĹnie kryterium Ĺredniowiecze definiuje kategoriÄ szczÄĹcia. Poszukiwanie sĹawy podporzÄdkowane jest poszukiwaniu innych wartoĹci. Bogactwo i wĹadza okazujÄ siÄ najczÄĹciej przeszkodÄ w dÄĹźeniu do obranego celu. O mÄdroĹci nasze teksty milczÄ. PiÄkno zaĹ i urodÄ osÄdzajÄ z caĹÄ surowoĹciÄ, nierzadko nazywajÄc je przeklÄtymi. SÄ one, oczywiĹcie, jednym z warunków szczÄĹcia ziemskiego, gdyĹź dobrym moĹźe byÄ tylko to, co piÄkne, ale sÄ teĹź i niebezpieczeĹstwem, bo mogÄ staÄ siÄ przyczynÄ dramatu szalonej miĹoĹci. Autorzy, wzorem Owidiusza, ostrzegajÄ wyraĹşnie : miĹoĹÄ i poĹźÄdanie rodzÄ siÄ ze spojrzenia, które, przyciÄgniÄte zewnÄtrznym piÄknem kobiety, przekazuje obraz sercu, gdzie staje siÄ on przyczynÄ obsesyjnych myĹli. PoĹród wymienionych ĹşródeĹ szczÄĹcia, najwaĹźniejszym okazuje siÄ kontemplacja Nieba. Niebo okreĹlane jest tu najczÄĹciej jako „Raj Boga” („le paradis de Dieu”), róĹźniÄcy siÄ zdecydowanie od „raju rozkoszy” („le paradis de delit”), nazywanego przez Ĺw. Hieronima locus voluptatis, i bÄdÄcego synonimem „raju ziemskiego”, opisanego w KsiÄdze Rodzaju. „Raj ziemski” w naszych tekstach to raj utracony, którego nie moĹźna juĹź odzyskaÄ. Teksty mówiÄ o nim wyĹÄcznie w kontekĹcie przeszĹoĹci. To wyjÄtkowa sytuacja, gdyĹź Ĺredniowiecze wierzyĹo mocno, Ĺźe raj ziemski istniaĹ i istnieje, i Ĺźe moĹźna go jeszcze odnaleĹşÄ. PowieĹÄ arturiaĹska nie kaĹźe swym bohaterom kontemplowaÄ tego, co byĹo i do czego nie moĹźna powróciÄ. Kieruje raczej ich uwagÄ ku przyszĹoĹci, ku temu, co moĹźna osiÄgnÄÄ. Wizja Nieba sytuowana jest, przede wszystkim, w kontekĹcie tego, co zarówno teksty powieĹciowe jak i teologiczne okreĹlajÄ jako „zachwycenie” („le ravissement”), a co teksty apokryficzne zwÄ „wniebowstÄpieniem” bohatera, który, pilotowany przez anioĹa, odwiedza zaĹwiaty lecz w nich nie pozostaje. PrzebywajÄc w Niebie, doĹwiadcza on stanu szczÄĹliwoĹci i wspomnienie tego stanu umacnia go potem w próbach, jakim jest poddany po powrocie do ziemskiej rzeczywistoĹci. Opis takiej wÄdrówki nawiÄzuje najczÄĹciej do fragmentu 2 Listu do Koryntian (2 Kor 12,2-4), gdzie Ĺw. PaweĹ wspomina swój pobyt w „trzecim niebie”. Wizji Nieba moĹźna teĹź doĹwiadczyÄ poprzez sen, najczÄĹciej sen z gatunku proroczych. Kategoria snu wprowadza jednak dystans pomiÄdzy „Rajem Boga” a tym, kto go oglÄda. Bohaterowie kontemplujÄ go z oddali i sÄ Ĺwiadkami szczÄĹcia tych, którzy juĹź w Raju przebywajÄ. Nie jest to jednak ich wĹasne szczÄĹcie. Taka wizja Nieba rodzi w nich nie wspomnienie szczÄĹcia lecz jego pragnienie. Nie wszystkim bohaterom dane jest kontemplowaÄ Niebo. ĂĹťaden z nich nie przyjmuje teĹź Nieba jako celu swojej rycerskiej wÄdrówki. Inaczej jest z kontemplacjÄ Graala, która staje siÄ celem poszukiwaĹ wielu rycerzy, ale tylko nielicznym udaje siÄ jej doĹwiadczyÄ. PodkreĹlmy, Ĺźe nasi rycerze poszukujÄ Graala nie po to, Ĺźeby nim zawĹadnÄÄ, lecz po to, by ujrzeÄ „cuda” („les merveilles”) jakie w sobie kryje. Ci, którym udaje siÄ zajrzeÄ do wnÄtrza ĹwiÄtego Naczynia, nie potrafiÄ opisaÄ tego, co ujrzeli. WspominajÄ tylko radoĹÄ, jaka ich ogarnÄĹa, i ĹwiadomoĹÄ, Ĺźe dotknÄli czegoĹ, co przemienia, co przyciÄga i co zanurza w wiecznej szczÄĹliwoĹci. Kontemplacja Nieba i kontemplacja ĹwiÄtego Graala kierujÄ uwagÄ czytelnika ku kategorii szczÄĹcia eschatologicznego, którego istotÄ jest widzenie Boga. Nasze teksty nawiÄzujÄ tu do jednego z najgĹoĹniejszych sporów dwunastego i trzynastego wieku, jakim byĹ spór o wizjÄ uszczÄĹliwiajÄcÄ. Visio beata fascynuje teologów chrzeĹcijaĹskiego Wschodu i Zachodu. Chodzi o to, by wyjaĹniÄ czy i w jakim stopniu czĹowiek bÄdzie oglÄdaĹ kiedyĹ swego Boga. „Ujrzymy Go takim, jaki jest”, mówi Zachód, bo tak mówi ĹwiÄty Jan w jednym ze swych listów (1 J 3,2). „Nie zobaczymy Go nigdy”, odpowiadajÄ teologowie z krÄgu myĹli wschodniego chrzeĹcijaĹstwa, bo ĹwiÄty PaweĹ mówi wyraĹşnie w Pierwszym LiĹcie do Tymoteusza : „Boga nikt nigdy nie widziaĹ i zobaczyÄ nie moĹźe” (1 Tm 6,16). Ujrzymy wiÄc Jego ChwaĹÄ, lecz nie Jego samego. Spór o wizjÄ uszczÄĹliwiajÄcÄ angaĹźuje najwiÄksze autorytety epoki. Literatura Graala nie pozostaje wzglÄdem niego obojÄtnÄ. SzczÄĹcie eschatologiczne to w naszych tekstach szczÄĹcie doskonaĹe. SzczÄĹcie ziemskie z kolei to szczÄĹcie mniej doskonaĹe, przede wszystkim dlatego, Ĺźe podlega dziaĹaniu czynników ograniczajÄcych jego peĹniÄ i trwaĹoĹÄ. Zarówno Lancelot-Graal jak i Tristan podkreĹlajÄ efemeryczny charakter ziemskiego szczÄĹcia. Nie lekcewaĹźÄ go jednak. Wprost przeciwnie : uznajÄ je za etap w drodze do peĹni szczÄĹliwoĹci. ĹšródĹem ziemskiego szczÄĹcia naszych bohaterów moĹźe byÄ miĹoĹÄ, przyjaĹşĹ, wolnoĹÄ i goĹcinnoĹÄ. MiĹoĹÄ przybiera róĹźne formy i realizuje siÄ na róĹźnych poziomach miÄdzyludzkich relacji. MówiÄc o miĹoĹci, teksty nawiÄzujÄ do innego sporu Ĺredniowiecza : sporu o to, czy istnieje miĹoĹÄ szczÄĹliwa. OdpowiedĹş, jakÄ daje siÄ wyczytaÄ z kart powieĹci, brzmi twierdzÄco : tak, ale pod warunkiem, Ĺźe nie jest to miĹoĹÄ szalona, zaĹlepiona, destrukcyjna i egoistyczna. MiĹoĹÄ szczÄĹliwa to raczej miĹoĹÄ maĹĹźeĹska, macierzyĹska lub ojcowska. ZdarzajÄ siÄ, oczywiĹcie, wĹród bohaterów, zazdroĹni mÄĹźowie, paskudne Ĺźony i niewierne dzieci, ale obecnoĹÄ ich równowaĹźona jest przykĹadami sytuujÄcymi te kategorie miĹoĹci na poziomie miĹoĹci szczÄĹliwej. PrzyjaĹşĹ to niezwykle elitarne i skuteczne ĹşródĹo szczÄĹcia. Bohaterowie, wystÄpujÄcy w naszych tekstach w roli przyjacióĹ, sÄ o wiele bardziej szczÄĹliwi niĹź wtedy, kiedy wystÄpujÄ w roli kochanków. PrzyjaĹşni nie zawiera siÄ od razu, z pierwszym napotkanym towarzyszem drogi. PrzyjaĹşni nie moĹźna kupiÄ. PrzyjaĹşĹ jest darem, na który trzeba zasĹuĹźyÄ odwagÄ, szlachetnoĹciÄ i prawoĹciÄ serca. Trudne poczÄtki kaĹźdej przyjaĹşni jeszcze bardziej podkreĹlajÄ jej wartoĹÄ. SzczÄĹcie, którego jest ĹşródĹem, ma szansÄ przetrwaÄ próbÄ czasu i przeciwnoĹci. Bohaterem szczÄĹliwym nie moĹźe byÄ czĹowiek zniewolony. WolnoĹÄ jest nie tylko warunkiem szczÄĹcia ale i jego ĹşródĹem. UlubionÄ kategoriÄ przygody w arturiaĹskim Ĺwiecie jest przygoda prowadzÄca do wyzwolenia jednostki albo spoĹecznoĹci. WolnoĹÄ, a jeszcze bardziej fakt uwolnienia, stajÄ siÄ powodem intensywnej radoĹci zarówno tych, którzy wolnoĹÄ otrzymujÄ, jak i tych, którzy jÄ przynoszÄ. Bohater arturiaĹski to architekt wolnoĹci i szczÄĹcia spoĹecznoĹci, do której dociera. Ten rys powieĹciowego szczÄĹcia to niewÄtpliwie literacka reminiscencja apokaliptycznego wÄtku „TysiÄca lat szczÄĹcia” (Ap 20, 1-6), albo inaczej Ĺredniowiecznej wizji milenaryzmu, i zwiÄzanych z tÄ wizjÄ motywów rex iustus czy restitutor orbis. Teksty arturiaĹskie szczególnie wyczulone sÄ na kategoriÄ goĹcinnoĹci. Jest ona waĹźnym elementem kodeksu rycerskiego i dwornego, bez którego trudno byĹoby sobie wyobraziÄ egzystencjÄ wÄdrownych rycerzy. W naszych powieĹciach goĹcinnnoĹÄ nie jest jednak po prostu nakazem, zwyczajem czy przejawem ludzkiej otwartoĹci. To autentyczna radoĹÄ spotkania i przebywania razem. Teksty niejednokrotnie opisujÄ spontanicznÄ radoĹÄ gospodarzy, szczÄĹliwych, Ĺźe mogÄ goĹciÄ pod swym dachem tego, kto przybywa. Z opisów tych wynika jasno, Ĺźe goĹcinnoĹÄ daje wiÄcej szczÄĹcia temu, kto jej udziela, niĹź temu, kto z niej korzysta. WiÄcej radoĹci jest w dawaniu niĹź braniu – ta stara prawda znajduje swe potwierdzenie w arturiaĹskich tekstach. GoĹcinnoĹÄ to najbardziej „wspólnotowe” ĹşródĹo szczÄĹcia. I najbardziej dostÄpne. By z niego czerpaÄ, nie trzeba byÄ najlepszym rycerzem ani najpiÄkniejszÄ damÄ, posĹaĹcem Boga, wybraĹcem losu czy ulubieĹcem wróĹźek. Wystarczy otworzyÄ drzwi i zaprosiÄ goĹcia. SzczÄĹcie przychodzi do tego, kto umie zapraszaÄ.
Ostatnia aktualizacja ( wtorek, 11 października 2005 )

< Poprzedni		NastÄpny >

[ WrĂłÄ ]

6.