Streszczenia

---

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią a Nędza z Biedą z Polski precz idą. Oddziaływanie dialogu średniowiecznego, na dialog rybałtowski. Porównanie motywów występujących w obu utworach.

              Przedmiotem moich rozważań jest porównanie motywów występujących w Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią i Nędzy z Biedą z Polski precz idą pod kątem związków pomiędzy nimi. Interesują mnie uwarunkowania społeczne i światopoglądowe obu tekstów. Przedmiotem moich zainteresowań jest także relacja na płaszczyźnie autor – odbiorca, aspekt oralności i fikcjonalizacji oralności, kwestia cielesności, a także postrzeganie kobiety i kobiecości. Zwracam także uwagę na problem wstrętu, pojawiający się w analizowanych przeze mnie tekstach. Ponadto zestawiam aspekty dydaktyczne obu analizowanych tekstów, a także występujące w nich motywy krytyki społecznej.

  

Jacek Kowzan

Konteksty teologiczne „Rozmowy Mistrza Polikarpa ze śmiercią”.

Wystąpienie będzie próbą nakreślenia kontekstów teologicznych (recte eschatologicznych) polskiej wersji dialogu Mistrza ze Śmiercią. Będzie ono miało charakter glosaryczny i zogniskuje się głównie wokół średniowiecznej refleksji o kresie egzystencji, tak w wymiarze eschatologii indywidualnej, jak i kolektywnej. Poruszone zostaną m.in. obecne w staropolskim colloquium kwestie dotyczące rajskiej genezy śmierci (motywu mors a mordendo „Adam mię w jebłce ukusił”), a także wyobrażeń związanych z egalitarnością i powszechnością śmierci  (topos „ubi sunt”) czy przywoływanego kilkakrotnie w Rozmowie Sądu Bożego. Personifikujące ujęcie ponurego żniwiarza w polskim zabytku każe także ponowić pytania o możliwe związki z ikonografią tańca i triumfu śmierci.

 

Mirosław Lenart

L’anima mia che con la morte parla... Długie trwanie rozmów człowieka ze śmiercią w literaturze włoskiej

Cytat jest z Buonarottiego (choć jak wiadomo chodzi w nim bardziej o problemy starości i miłości). Można go oczywiście pominąć i pozostawić Długie trwanie... jeśli zabierałby zbyt dużo miejsca. Postanowiłem jednak zacytować poezję Michała Anioła ponieważ w jakiś sposób oddaje ona kontekst rozmów ze śmiercią na ziemi, na której wszystko zdaje się być afirmacją życia.

Spory żołnierza ze śmiercią cz też "zielarza" ze śmiercią pojawiały się np. jeszcze w XIX  stuleciu. Są to jednak wszystko druki bardzo rzadkie. Moim skromnym zdaniem temat sporów ze śmiercią był ze względów estetycznych w literaturze terenów dzisiejszej Italii o wiele mniej "obrazowy". Świadectwem tego jest choćby brak ilustracji sporu duszy z ciałem, które podlega w czasie dialogu rozkładowi. Myślę też o tryumfie śmierci z Clusone, który oglądałem latem zeszłego roku, gdzie śmierć jest po prostu kościotrupem. Temat ten jest oczywiście o wiele bardziej skomplikowany.

 

 

Anna Marciniak-Sikora (Wydział Prawa i Administracji UŁ)

"Codzienna w całym świecie praktyka, nieuchronny wyrok Boski, iż kto się rodzi, umierać musi...." . Kilka uwag o arengach w staropolskich testamentach szlachty krakowskiej.

Staropolskie testamenty szlacheckie były sporządzane według określonego formularza, którego część stanowiła arenga, czyli fragment dokumentu objaśniający motywy jego wydania, zawierający wskazanie okoliczności uzasadniających dokonanie dyspozycji oraz przemyślenia testatorów dotyczące śmierci i religii. Często posługiwano się w nich cytatami zaczerpniętymi z Pisma Świętego, zwłaszcza przy opisach śmierci jako fatum – pewnego, nieuchronnego i dotykającego cały rodzaj ludzki.

Tezy wystąpienia zostały sformułowane na podstawie testamentów szlachty krakowskiej, pochodzących z XVII i XVIII wieku. Na ich podstawie przedstawione zostaną wnioski dotyczące m.in. wskazania granicy pomiędzy arengą a prawną treścią testamentu, zawartości treściowej tej części dokumentu ze szczególnym uwzględnieniem stosunku testatorów do śmierci oraz  roli wiary w arengach

Viviana Nosilia

XVI-wieczna staroruska przeróbka Rozmowy Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (Сказание о смерти некоего мистра философа)

Słynny staropolski dialog De Morte. Prologus między 1530-1550 dotarł do Państwa Moskiewskiego, gdzie poddano go gruntownej przeróbce. Na Rusi Moskiewskiej tekst, znacznie skrócony i pozbawiony wątków humorystycznych oraz realiów związanych z katolicyzmem i z codziennością Rzeczypospolitej, krążył w środowisku monastycznym w postaci dość nudnego dziełka o charakterze budująco-moralizatorskim. W Moskwie polskiemu Polikarpowi torowały drogę dialogi niemieckiego pochodzenia, które przeniknęły przez Nowogród Wielki. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że Rozmowa dotarła do Moskwy za pośrednictwem ziem ruskich w obrębie Rzeczypospolitej.

 

 

 

Bogdan Rok

Reformaci polscy wobec problemu przygotowania do śmierci w XVIII w. 

Osiemnastowieczni reformaci polscy wydali ze swoich szeregów wielu teologów, kaznodziejów i duszpasterzy. Część z nich prace swoje wydała drukiem. W niniejszym studium pragniemy zwrócić uwagę na dwóch mniej znanych członków tego zakonu, autorów prac z zakresu duszpasterstwa, a w szczególności duszpasterstwa chorych i umierających. Egzemplarze ich druków przetrwały do naszych czasów w kilku zaledwie egzemplarzach. Wydawnictwa te wnosiły w swoim czasie ważny wkład w propagowanie sztuki dobrego umierania. Były istotnym poradnikiem duszpasterskim do pogłębiania życia religijnego wiernych. W swej istocie w zakresie piśmiennictwa artis bene moriendi nawiązywały do gatunku medytacji.

              O autorach owych poradników niewiele wiemy. Józef Dąbrowski zmarły w 1724 r. związany był z prowincją wielkopolską, a Rajmund Tworkowski, żyjący nieco później (bo w połowie XVIII w.) należał do prowincji małopolskiej. Pierwszy zasłynął jako kaznodzieja, a drugi był przez jedną kadencję prowincjałem. Obaj pełnili w swoich prowincjach funkcję definitorów. Dąbrowski poza analizowanym tu poradnikiem wydał jeszcze kilka prac teologicznych i kaznodziejskich, a Tworkowski był autorem tylko jednego dziełka drukowanego. Poradnik Dąbrowskiego był zapewne bardziej popularny. Po raz pierwszy wydano go drukiem w 1722 r. W ciągu XVIII doczekał się kolejnych 4 edycji już po śmierci autora w 1748, 1755, 1762 i 1772 r. Poradnik Tworkowskiego wydano w 1754 r.

 

 

 

 

 

     Ewa Siatkowska (Warszawa)

    KILKA KWESTII SPORNYCH  W BADANIACH „DE MORTE PROLOGUS”

     W referacie chcę się ustosunkować do następujących kwestii:

1.                   Sporny czas powstania oryginału zabytku polskiego. Rękopis zabytku, który do 1941 roku znajdował się w Bibliotece Kapituły Płockiej, był z pewnością kopią wcześniejszego oryginału. Badacze różnie określali czas jego powstania: J. Janów, na podstawie zbieżności motywów treściowych z innymi zabytkami, wymieniał wiek XIV, C. Pirożyńska, w oparciu o analizę języka Brücknera i Łosia, opowiadała się za drugą połową wieku XV, co potwierdza data oprawy kodeksu, w którym znajduje się omawiany rękopis i  podpisu przypuszczalnego autora polskiej wersji De morte - Dawida z Mirzyńca. Natomiast szukanie czasu powstania oryginału zabytku na podstawie podobieństwa motywów treściowych prowadziło na manowce. Chronologia powstania De morte wypływa również z chronologii łacińskiej podstawy, a był nią prawdopodobnie łaciński rękopis II redakcji z roku 1430, przechowywany w Bibliotece Kapituły Włocławskiej (cod. 63).

2.                   Wzajemne relacje słowiańskich „Polikarpów”. Najstarszym jest tekst chorwacki z przełomu XIV i XV wieku, napisany głagolicą. Na gruncie słowiańskim  był z pewnością mało znany ze względu na hermetyczność głagolicy. Po nim następuje tekst polski, który wywarł wpływ na wielkoruskie Skazanie o smerti nekoego mistra...z XVI w. i małoruskie Slovo o ljutoj smerti z XVII w. Wbrew utartej opinii, nie były to jednak prawdopodobnie tłumaczenia z polskiego, bo wątek sporu ze Śmiercią znany był na Rusi i z innych wcześniejszych źródeł. Problem  wymaga weryfikacji. Odrębną pozycję zajmuje czeskie Rozmlauvání èlovìka se smrtí, druk z początku XVI wieku, należące do innego nurtu, być może zapoczątkowanego niemieckim utworem Ackermann aus Böhmen.

3.                   Ocena artyzmu języka  De morte... Styl tego zabytku, zarówno w aspekcie literackim jak językowym, oceniany jest pozytywnie, nieraz wręcz entuzjastycznie. W konfrontacji jednak z czeskim Rozmlauvání o podobnej tematyce (choć  innej proweniencji) i używającym zbliżonego słownictwa,  polski tekst wypada skromniej: częściej używa się tu zaimków,  rzadziej przymiotników, częściej wyrazów konkretnych, rzadziej abstrakcyjnych, mniej sprawnie posługuje się synonimami. Jest to odbiciem niższego stopnia rozwoju piętnastowiecznej polszczyzny niż języka czeskiego z tego samego okresu.  Wysoko należy ocenić natomiast język De morte... w kontekście polskiej literatury średniowiecznej.

4.                   Kontrowersyjne lekcje fragmentów zabytku. Stosunkowo jeszcze sporo miejsc w tekście polskiego „Polikarpa” wymaga nowego odczytania, ewentualnie rozstrzygnięcia, która z dotychczasowych lekcji jest najbardziej prawdopodobna,.

Przykładowe wymienienie dotyczących „Polikarpa” kwestii różnie rozwiązywanych z pewnością nie wyczerpuje jeszcze złożonej problematyki tego zabytku – filaru ubogiej literatury polskiej XV wieku. 

 

 

Anna Skóbel (Uniwersytet Jagielloński, Kraków)

Dziecko w obliczu spraw ostatecznych, czyli o "Rozmowie Panienki ze Śmiercią" Kaspra Miaskowskiego

 

Celem referatu jest analiza i interpretacja "Rozmowy Panienki ze Śmiercią" Kaspra Miaskowskiego. Już sam tytuł utworu sugeruje odwołanie się poety do gatunku poezji średniowiecznej reprezentowanego w literaturze staropolskiej przez Rozmowę Mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Warto jednak zastanowić się, czy Smogorzewianin rzeczywiście stworzył dzieło w jakimś stopniu analogiczne do tego XV-wiecznego dialogu. Wskrzeszając średniowieczny temat rozmowy ze Śmiercią, Miaskowski stworzył w gruncie rzeczy dzieło zupełnie odmienne od De morte prologus. Konsolacyjny wymiar utworu Smogorzewianina sytuuje „Rozmowę Panienki…” raczej w kręgu poezji epicedialnej. Obecna w tym dziele topika przedwczesnej śmierci i liczne analogie do losów zmarłych dzieci w zaświatach odsyłają zarówno do Trenów Kochanowskiego, z którego stylistyki Miaskowski wyraźnie czerpie, jak również do wierszy funeralnych samego Smogorzewianina. Pomysł „Rozmowy…” jawi się więc tutaj jako zaskakujący koncept, którego atrakcyjność polega przede wszystkim na wyzwaniu rzuconemu w kierunku literatury o sprawach ostatecznych. Nie chodzi tutaj jednak o podważanie moralnego przesłania tej literatury, wręcz przeciwnie! Miaskowski stara się tutaj raczej zmierzyć z formą pouczenia Memento mori oraz Mors omnia adequat, urozmaicając ją w taki sposób, aby jak najskuteczniej i jak najefektowniej dotrzeć do wyobraźni i wrażliwości odbiorcy. Służy temu dynamiczna dysputa dziecka i Pani z kosą, która nie przeraża już tak, jak czyniła to w De morte prologus czy na  rycinach danse macabre. Jej postać jest tutaj raczej źródłem pocieszenia, napawa optymizmem i uczy, że Boskie wyroki należy przyjmować z pokorą i akceptacją.

 

 

Marek Starowieyski  (Warszawa)

Śmierć w apokryfach chrześcijańskich
1. Śmierć bohaterów apokryfów (Maryja, Józef);

2. Losy po śmierci - wędrówka do nieba, wędrówki po zaświatach.

3. Śmierć Ezdrasza i jego spór ze śmiercią

 

Paweł Stępień

 

„Czyż nie uczynił Bóg głupstwem mądrości świata?” (1 Kor 1, 20). Mądrość mędrców i mądrość Boża w Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią

 

Rozmowę mistrza Polikarpa ze Śmiercią anonimowy autor określił mianem „przykładu”, nie odbiegając od tradycji łacińskich dialogów Polikarpa ze Śmiercią, wśród których pojawia się także Exemplum de morte seu disputacio. Zgodnie z charakterem „przykładów”, stosowanych w kaznodziejstwie dla zaciekawienia słuchaczy i obrazowego wyłożenia nauki moralnej, utwór ukazuje niezwykłe spotkanie i dialog człowieka ze Śmiercią, by pouczyć wiernych o jej pochodzeniu, nieuchronności, potędze, o równości ludzi wobec niej, ale i o zwycięstwie Chrystusa nad Śmiercią oraz o konieczności pobożnego życia.

Jako przedstawiciel rodzaju ludzkiego występuje tu uczony, mistrz Polikarp, co pozwoliło zilustrować naukę św. Pawła o mądrości świata, która jest głupstwem u Boga (1 Kor 1, 18-23). W obliczu Śmierci pełen pychy mędrzec zamienia się w głupca i żaka, w jej szkole uczącego się prawdziwej mądrości. Jego przeciwieństwem jest dobry mnich, nie tylko wzgardzony i wyśmiany przez „mądrych tego świata”, ale i uznany za „prawego wiłę”, zgodnie ze słowami św. Pawła, że „nauka [...] krzyża głupstwem jest dla tych, co idą na zatracenie” (1 Kor 1, 18). Prawdziwą wartość świeckiej mądrości i mądrości Bożej odsłoni „dzień sądny”. Zapowiedzią zaś ostatecznej klęski pysznych i zwycięstwa pokornych jest ukazany w Rozmowie danse macabre, w którym ci pierwsi skaczą przed kosą Śmierci w groteskowych i poniżających pląsach (w. 168, 191), podczas gdy naśladowcy Chrystusa zachowują godność i, zmierzając pewnie do nieba, „jidą przed [jej] kosą rowno”, bez lęku (w. 411-433).

Polski autor wykorzystuje motyw spotkania uczonego ze Śmiercią, obecny zarówno w dialogach z udziałem Polikarpa, jak i w dialogach – tańcach śmierci, by włączyć swą parafrazę w bogatą, sięgającą chrześcijańskiego antyku i za sprawą devotio moderna na nowo aktualną w XV w., tradycję przeciwstawiania próżnej ciekawości (vana curiositas) oraz – ożywianej miłością – chrześcijańskiej prostoty i mądrości.

 

 

 Tomasz Wojczak       

Dialog mistrza Polikarpa ze śmiercią a średniowieczna kultura ludowa.

 

Referat będzie rozwinięciem tezy postawionej przez Aleksandra Gieysztora dotyczącej wpływu idei zawartych w Rozmowie  mistrza Polikarpa ze śmiercią na szerokie warstwy społeczne w piętnastowiecznej Polsce. Zreinterpretuję w nim definicję kultury  ludowej Arona J. Guriewicza. Posłużę się metodami właściwymi amerykańskiej antropologii symbolicznej (koncepcja symboli kardynalnych Sherry B. Ortner) i francuskiej historii wyobrażeń (znane mi z prac Rogera Chartiera pojęcia wyobrażeń, przyswojeń i praktyk). Wykażę, że Rozmowa odzwierciedla średniowieczną kulturę ludową poprzez wskazanie na istnienie paralelnych cech między przekazem Rozmowy a innymi źródłami, które zdaniem takich uczonych jak Jacques Le Goff, Aron Guriewicz, Jean-Claude Schmitt czy Stanisław Bylina odzwierciedlają w pewnym stopniu średniowieczną kulturę ludową.

 

 

 

Brigita ®uromskaitì       (Wilno, Uniwersytet im. M. Romera www.mruni.eu)

"Postać śmierci w XVI - XVII wiecznych kazaniach pogrzebowych i testamentach rodziny Sapiehów".

W referacie ukazałabym obraz śmierci głuchej i ślepej (makabryczne postaci śmierci), bezwzględnej oraz okrutnej, sędzi, który popełnia błędy. Także opis śmierci wszechmogącej, przed którą nikt nie uchroni się.

Z drugiej strony (w oparciu o testamenty) - obraz śmierci zbawicielki, która ratuje od choroby i cierpienia, towarzyszki na wyprawach wojennych.