Streszczenia referatów na 18. Spotkania Mediewistyczne

4-6 czerwca 2008 

Program konferencji tutaj, lub do pobrania jako plik pdf (0,2MB)

Jacek Banaszkiewicz, Narrator w przebraniu - o przedstawieniu pewnego epizodu w Kronice Wincentego

Referat opowie o tym, jak mistrz Wincenty wystylizował opis bitwy nad Mozgawą, a przy okazji relacjonował może nawet własne doniesienia z pobojowiska.

Janusz Bieniak, Jak Wincenty rozumiał i przedstawiał ustrój państwa polskiego.

Piotr Bering, Co Kadłubek mógł wiedzieć o teatrze?

Pod tym nieco przewrotnym tytułem kryje się próba odnalezienia w Kronice Mistrza Wincentego elementów "ukrytej teatralności". Lektura tekstu kronikarskiego pozwala z pełnym przekonaniem stwierdzić znajomość elementów teatru – zarówno związanych z jego historią, jak i dotyczących wymagań sceny – w twórczości Kadłubka. Dokładniejsza analiza powinna obejmować trzy zagadnienia (a) poziom słownej organizacji tekstu, w którym można zauważyć liczne wzmianki o teatrze (jak choćby słynne zdanie otwierające prolog: Tres tribus ex causis theatrales oderunt sollempnitates); (b) "sens" kryjący się za użytymi sformułowaniami. Niezbędne może się tu okazać konfrontowanie wypowiedzi z innymi dziełami znanymi Kadłubkowi lub opiniotwórczymi tekstami powstającymi współcześnie; (c) poziom głęboki wyrażający się w głębokiej warstwie tekstu. Pomocna może być teoria aktów słownych, analiza metatekstu lub prześledzenie gry z użyciem  "retoryki kategorii osobowych", a nade wszystko analiza postaci odbiorcy (zewnątrztekstowy czy wirtualny) i sytuacji w jakiej do niego jest kierowany przekaz.

 
Bogdan Wojciech Brzustowicz, Realia kultury rycersko-dworskiej w kronice Mistrza Wincentego

Autor referatu podejmuje próbę wykorzystania kroniki Kadłubka w badaniach nad kulturą rycersko-dworską w średniowiecznej Polsce na przełomie XII i XIII w. Szuka odpowiedzi na pytanie, na ile stanowi ona wierne odbicie swojej epoki, biorąc pod uwagę bogactwo zapożyczeń źródłowych i literackich. Okres rozbicia dzielnicowego, a zwłaszcza schyłek XII i początek XIII w., na który przypada powstanie dzieła Mistrza Wincentego, charakteryzował się na ziemiach polskich dużą dynamiką przemian społeczno-kulturowych. Większego tempa nabrał również proces przyswajania kultury rycerskiej, przenikającej od końca XI w., której ośrodkami stawały się dwory książęce i możnowładcze. Kadłubek skupiał swoją uwagę na pochwałach cnót rycerskich i opisie zwyczajów dworskich tylko wtedy, gdy mogły one posłużyć jako tło ocenianych postaw ludzkich lub wydarzeń. Analiza realiów obyczajowych zdaje się potwierdzać zmiany zachodzące w obrębie formującego się stanu rycerskiego oraz w recepcji charakterystycznych dla kultury rycersko-dworskiej wzorców zachowań (pasowanie, kodeks honorowy, rola kobiet, uczty, gonitwy, polowania, idea krucjat).

Robert Bubczyk, Wpływ pisarstwa Jana z Salisbury na Kronikę Mistrza Wincentego na przykładzie wybranych fragmentów utworu (literacki ,,portret'' Kazimierza Sprawiedliwego).

 Tematem referatu jest problem wpływów Zachodniej myśli intelektualnej, szczególnie XII- wiecznej, na Kronikę Mistrza Wincentego, widocznych, zdaniem niektórych badaczy, na kartach jego utworu. Pośrednio wiąże się to zagadnienie ze sprawą zagranicznego wykształcenia Wincentego. Toczy się od lat naukowy spór o to, czy Kadłubek czerpał ze spuścizny Jana z Salisbury, i czy takie ewentualne związki pomiędzy angielskim filozofem i naszym kronikarzem da się odczytać z tekstu kroniki. Na zależność Kroniki od twórczości biskupa Chartres wskazywał już w swym Studyum o Kadłubku O. Balzer, pogląd taki wyrażali też m.in. M. Zwiercan i B. Kürbis. Ostrożnie w tej kwestii wypowiadali się A. Gieysztor i A. Vetulani, zaś J. Sulowski, D. Borawska i ostatnio Z. Kałuża zanegowali tezę o jakichkolwiek związkach Kroniki Mistrza Wincentego z twórczością Jana z Salisbury. Autor referatu podejmuje próbę wykazania, że Kadłubek znał jedno z najsławniejszych dzieł Anglika, Policraticus, z którego przejął niektóre wątki, wykorzystując je do konstrukcji wizerunku Kazimierza Sprawiedliwego.

Dragos Calma, Identyfikacja źródeł „Kroniki” przy pomocy programu Dramo.

Nombreuses études récentes sur Vincent Kadlubek ont tenté de déterminer, à la suite de l’édition critique, les sources implicites qui ont pu inspirer, directement ou par des intermédiaires, la composition de la Chronique. Afin de faciliter cette tâche, nousavons utilisé un logiciel qui, à la suite d’une comparaison automatique des racines des mots, indique les phrases contenant des mots de la même famille linguistique; sur des algorithmes déterminés par une grammaire latine conçue spécialement pour ce logiciel, nous avons en temps réel une analyse comparée entre deux textes, phrase par phrase et une mise en relief des occurrences communes. Les résultats ainsi obtenus sont étudiés par les chercheurs afin de préciser en quoi ces ressemblances peuvent être la preuve certaine d’une reprise tacite. Cette analyse philologique, doctrinale et historique, fondée sur les résultats obtenus avec l’ordinateur, donne des réponses scientifiques concernant ce genre d’emprunt silencieux. Le Professeur Zénon Kałuża analysera et vous présentera des nouveaux résultats obtenus avec notre logiciel; mais ses conclusions sont le résultat d’un tri préalable qui consiste à éliminer toutes les phrases qui ne contiennent pas des « mots déterminants». Et ce que sont les ressemblances déterminantes pour une recherche scientifique représente l’objet de mon intervention qui portera sur plusieurs exemples puisés dans Cicéron et Ad Herennium.

Katarzyna Chmielewska, Recepcja rzymskiej literatury antycznej w Kronice polskiej Mistrza Wincentego

Autorka postara się przedstawić listę starożytnych autorów łacińskich znanych Kadłubkowi. Przedstawienie to nie ograniczy się jedynie do prostego wyliczenia utworów antycznych, których dokładniejsze bądź dalsze odbicie możemy znaleźć w Kronice polskiej. Na wybranych przykładach zostanie pokazany sposób, w jaki nasz kronikarz, po mistrzowsku i z gruntowną znajomością rzeczy, korzysta z dorobku łacińskiego antyku. 

Marek Cetwiński i Jacek S. Matuszewski, Metodologia wyrażania pożądanej koncepcji ustrojowej w „Kronice” Wincentego i jej współczesne implikacje

Antoni Czyż, Duchowość i poglądy teologiczne Wincentego w świetle Kroniki.

Ryszard Grzesik, Południowosłowiańskie wątki w małopolskiej tradycji historycznej XIII wieku

               Celem wystąpienia jest zwrócenie uwagi na obecność motywów południowosłowiańskich w polskich kronikach z XIII i XIV w. Zapoczątkowuje je Kronika Wincentego Kadłubka wywodząc pierwszego władcę lechickiego z Karyntii i przekazując tę wiedzę swoim następcom. Mistrz Wincenty wiedział ponadto, że Bolesław Chrobry rozszerzył granice państwa po Węgry i Chorwację. Podobnie kładzie zasięg polskich wpływów Wincenty z Kielczy, wymieniając (za Kroniką węgiersko-polską) góry Karyntii. Wydaje się, że w Małopolsce na przełomie XII i XIII w. musiała utrzymywać się tradycja wiążąca ziemie na północ i południe od Karpat i Alp (czyżby pokrewna zapisowi Konstantyna Porfirogenety?). Komunikat ma na celu zwrócenie uwagi na tę tradycję wykorzystaną przez Mistrza Wincentego do opowiadania o (karyncko-małopolskich) początkach polskiej państwowości, bez rozstrzygania jednakże o jej genezie.

 
Zenon Kałuża, O lekturach filozoficznych mistrza Wincentego

 Punktem wyjścia moich badań nad źródłami „filozoficznymi” Wincentego było pytanie o stan bibliotek polskich na przełomie wieków XII i XIII. Ponieważ o bibliotekach tych właściwie nic nie wiadomo, chciałem zobaczyć czy i w jakiej mierze o obecności pewnych książek w Polsce można w uzasadniony sposób twierdzić wychodząc od zidentyfikowanych źródeł pisarzy badanego okresu. Pod tym względem Kronika mistrza Wincentego wydała mi się dziełem idealnym ze względu zarówno na jej wyjątkowe walory jak i na wyjątkową formację umysłową jej autora. W praktyce chodziło o sprawdzenie obecności w Kronice książek z zakresu sztuk trywialnych i paru lektur filozoficznych praktykowanych szeroko w wieku XII. Metoda elektronicznego porównywania tekstów przyśpieszyła badania nad źródłami Kroniki i umożliwiła to pierwsze przedstawienie globalne jej rezultatów.

W pracy naszej wzięliśmy pod uwagę pisarzy filozoficznych od Platona po Boecjusza (pomijając Ojców). Słusznie lub niesłusznie cały materiał zgrupowaliśmy w czterech rubrykach: I: Platon (= Timajos) i Arystoteles; II: Retoryka czyli Ad Herennium; III: Stoicyzm; III Późna starożytność (Makrobiusz i Boecjusz). Jak łatwo zauważyć nie ma tu nic oryginalnego, poza, być może, mocniej akcentowaną orientacją „szkolną” tych badań. Otrzymaliśmy tylko potwierdzenie korzystania z konkretnych autorów przez rozszrzenie listy miejsc paralelnych. Drugi i nieco dłuższy spis dzieł przebadanych metodą elektroniczną stanowią pisma, w których nie znaleziono żadnych paralelizmów z Kroniką. Sądzę, że ten negatywny wynik stanowi w jakiejś mierze pozytywne osiągnięcie.

Pozostało odpowiedzieć na pytanie wyjściowe: czy można i na jakiej podstawie mówić o obecności w Polsce książek cytowanych przez Wincentego.

Karol Kollinger, Dlaczego Mistrz Wincenty przemilczał kaźń Piotra Włostowica.
Funkcjonuje w historiografii kilka propozycji odpowiedzi na pytanie, postawione w temacie mojego referatu. Zamierzam je przypomnieć i krytycznie się do nich odnieść. Chciałbym też przeanalizować przekaz Kroniki Wincentego o wydarzeniach lat 40. XII wieku - gdzie Mistrz wyraźnie przedstawia wydarzenia wybiórczo. „Krytyka źródeł musi być bowiem pojmowana szerzej i obejmować problemy narracji historycznej – pytać się więc trzeba o temat opowiadania”, w którym jest lub powinna być zawarta interesująca nas informacja.

Rozpatrując problematykę przemilczeń w tekście kronikarskim, trzeba spoglądać z różnych perspektyw – poczynając od aktualnej sytuacji politycznej, w której powstawał przekaz, przez religijne, filozoficzne czy społeczne poglądy autora, które mogły zaważyć na pominięciu pewnych faktów. Może w grę wchodziły interesy rodzinne? Zawsze jednak istnieje możliwość, iż dziejopisarz nie miał co przemilczać, gdyż w rzeczywistości dane wydarzenie to wymysł późniejszej tradycji. Czy tak było w przypadku Mistrza Wincentego i kaźni Piotra?

Adam Krawiec, Wyobrażenia geograficzne w Kronice Wincentego

 Wystąpienie stanowi próbę analizy problemu w zasadzie nie podejmowanego w sposób całościowy w dotychczasowych badaniach, czyli wyobrażeń geograficznych Mistrza Wincentego. Zwrócona została uwaga na złożoność tej problematyki. Analizowany wyłącznie na podstawie nazw występujących w tekście kroniki jej horyzont geograficzny jest bardzo szeroki, obejmując niemal całą ekumenę, a nawet wykraczając poza nią (Antypodzi). Większość z tych nazw pojawia się jednak wyłącznie jako desygnat przestrzenny w przytaczanych przez kronikarza egzemplach z historii antycznej i biblijnej, nie może więc być traktowana jako dowód realnych zainteresowań geograficznych kronikarza.

Sposób przedstawienia przestrzeni geograficznej w odniesieniu do historii Polski w dziele Wincentego jest ściśle podporządkowany przekazowi treści symbolicznych, związanych z historiozofią kronikarza i jego wizją miejsca Polski w dziejach. Tworzy on system „geografii znaczeń”, którego przejawem jest np. funkcjonowanie systemu podwójnych, a nawet potrójnych etno- i toponimów. Podjęta została próba scharakteryzowania owego systemu, a także wyjaśnienia faktycznych przyczyn ograniczonej roli informacji geograficznych w kronice Mistrza Wincentego.

Jakub Z. Lichański, Między tradycją a nowoczesnością: prologi do kronik Anonima zw. Gallem oraz Mistrza Wincentego. Analiza retoryczna

Aliud est enim facta narrare, aliud docere facienda.

Historia facta narrat fideliter atque utiliter ...

Św. Augustyn, De doctrina christiana, II.44

Przedmiotem zainteresowania w niniejszych rozważaniach jest pewna kwestia szczegółowa, a mianowicie jak ukształtowane są prologi do dwu kronik średniowiecznych, Anonima zw. Gallem oraz Mistrza Wincentego. Zostaną one zresztą skonfrontowane z prologiem do jednego z najważniejszych dzieł historycznych doby wczesnego renesansu, czyli Rocznikami Jana Długosza.

Jednak aby kwestię te omówić w sposób poprawny choć chwilę uwagi poświęcić przyjdzie zagadnieniu ogólniejszemu, jakim są związki retoryki i historiografii w wiekach średnich. Spora literatura przedmiotu zwalnia ze szczegółowego analizowania tych kwestii; jednak zacząć wypadnie niniejsze rozważania od ukazania tych właśnie problemów.

W zakończeniu autor konkluduje: wstępy do dzieł historycznych w dobie średniowiecza łacińskiego (aż po wiek XV) generalnie mają budowę zbliżoną do wstępów w dziełach historyków greckich oraz bizantyńskich a także wykorzystują dorobek tradycji łacińskiej. Pamiętając o indywidualnych różnicach zawierają one następujące elementy:

- informacje o autorze (czasem jego nazwisko) i przyczynie powstania dzieła,

- podają tytuł oraz zawartość treściową dzieła,

- wprowadzają (mniej lub bardziej obszerne) rozważania o charakterze metodologicznym,

- o ile posiadają dedykację, to stanowi ona częstokroć integralną część wstępu nie tylko formalnie, ale i treściowo (rola osoby, której dzieło jest dedykowane, w procesie powstania dzieła; związki autora z tą osobą, itd. – elementy te są mocno eksponowane).

Od strony formalnej wstępy są budowane zgodnie z regułami określonym przez teorię retoryki, a także jej odmiany, jak artes dictandi oraz modi epistolandi. Autorzy wprowadzają nie tylko wstępy, ale i prologi, które często są samoistnymi tekstami; posługują się czasem formą listu dedykacyjnego, który wiążą – mniej lub bardziej ściśle – z właściwym wstępem czy prologiem. Zarazem, w epoce średniowiecza (rozumianej sensu largo), nie są podejmowane próby ukształtowania odrębnej, retorycznej teorii historiografii.

Wojciech Mrozowicz, Czy Kadłubek był zrozumiały? O skrótach i uproszczeniach jego  dzieła

Adrien Quéret Podesta, Funkcja "Listu Kolomana Węgierskiego" w Kronice Wincentego Kadłubka

Chciałbym  się  skoncentrować  na  jednym  małym ale ciekawym passusie Kroniki Wincentego. Ow passus to rzekomy list Kolomana Węgierskiego do Bolesława  Krzywoustego (III, 4), zwykle traktowany przez badaczy jako twór   Wincentego.  Podzielę  wystąpienie  na  dwie  części:  pierwsza przyniesie   analizę   treści   listu   i   przedstawi   kwestię  jego autentyczności,  drugą  część  będzie  stanowić  próba  odpowiedzi  na pytanie o funkcję tego listu w Kronice.

Henryk Samsonowicz, [Sytuacja polityczna, w jakiej działał Wincenty]

Edward Skibiński, Kryzysy władzy w Kronice Wincentego.

Leszek P. Słupecki, Krak i Wanda przed Kadłubkiem, w czasach Kadłubka, u Kadłubka i po Kadłubku.

Janusz Sondel, Wincenty zw. Kadłubkiem jako apologeta prawa rzymskiego.

Vratislav Vaníèek, Interpretace vztahĂą mezi Pøemyslovci a Piastovci v historickém díle mistra Wincentyho (Kadłubka)

Vztahy mezi obìmi dynastiemi byly v 11. – 12. století „nadstandardní“ a kolísavé. Cílem referátu je pøiblíÂľit, jakého rázu byly Kadłubkovy znalosti o vztazích mezi Pøemyslovci a Piastovci a co ve svém výkladu preferoval (napø. ve srovnání s Gallem). Nejde tedy o øešení samotné politiky (èi genealogie), ale o hodnotící Kadłubkovy pohledy, s tím, Âľe se v nich uplatòují kriteria a stereotypy, které je tøeba v dílèích aspektech komparovat s postoji podobnì erudovaných (církevní vzdìlání v románských zemích, literární pøedlohy) èeských kronikáøù. Pøitom je moÂľno zachytit jak vývoj kronikáøských nárokĂą, tak i samotné politické kultury.

Przemysław Wiszewski, Co z tą Polską? Patria - Polonia w kronice Kadłubka.

„Fuit, fuit quondam in hac re publica virtus!” rozpoczyna swą kronikę mistrz Wincenty i tym jednym zdaniem zdaje się kierować uwagę czytelnika na meritum swych rozważań: „stan Rzeczpospolitej”. Dalej dowiadujemy się, że drogą ku temu prowadzącą będzie relacja z dyskusji między Janem i Maciejem, mądrymi starcami, „de huius rei publice origine, progressu et consummatione”. Nie od rzeczy byłoby więc zapytać, czym jest owa „Rzeczpospolita” w dziele Kadłubka i jaką rolę odgrywa w kreślonym przezeń obrazie dziejów Polaków. Odpowiedź na te pytania może nieść ze sobą konsekwencje przekraczajace tylko granice dzieła literackiego, jeśli przyjąć, że sądy mistrza Wincentego wyrażają, przynajmniej w zarysie, poglądy małopolskich elit politycznych przełomu XII i XIII w.

Paweł ÂŻmudzki, Mistrz Wincenty jako interpretator Anonima zw. Gallem

Wincenty Kadłubek był krytycznym czytelnikiem dzieła Galla Anonima. Szczególnie dobrze to widać po przeprowadzeniu analizy porównawczej literackich wizerunków władców w obu utworach historiograficznych. Kadłubek w taki sposób przerabiał opowieści swojego poprzednika, że możemy mu przypisać świadome stosowanie strategii narracyjnych i znajomość ideowej wymowy szczegółów służących do konstruowania fabuł. Postaram się to wykazać zestawiając Gallowe i Kadłubkowe wersje dwóch krótkich epizodów: opowieści o drugiej wojnie Bolesława Chrobrego z Rusią i o odparciu najazdu czeskiego przez Bolesława Szczodrego oraz na obszerniejszym przykładzie prezentacji postaci Bolesława Krzywoustego w obu porównywanych tekstach.