Spotkania Mediewistyczne XVII:  Muzyka i poezja

Program godzinowy konferencji tutaj

Marcin Bornus-Szczyciński:  Muzyka średniowieczna – tak inaczej retoryczna, że aż uważana za przedretoryczną.

Jakub Fischer: O związkach poezji i muzyki w potrydenckiej twórczości polskich poetów metafizycznych.

Gabriela Kurylewicz: Tomasza z Akwinu teoria muzyki – w poszukiwaniu jedności życia kontemplacyjnego i aktywnego

Mieczysław Mejor: Wiersz "Veni, Domine et noli tardare" w liturgii Adwentu a "Kazania świętokrzyskie"

Andrzej Wolański -  Dźwięk   a   słowo   w  muzyce  epoki średniowiecza

Sławomira ÂŻerańska-Kominek: Muzyka  w  ogrodzie  miłości

Marcin Bornus-Szczyciński:  Muzyka średniowieczna – tak inaczej retoryczna, że aż uważana za przedretoryczną.

Jakub Fischer (UAM):

Harmonia lyrica w potrydenckiej twórczości polskich poetów metafizycznych – problem trwałości tradycji i nowatorstwa.

Punktem wyjścia dla referatu jest umiejscowienie polskiej pieśni religijnej w przestrzeni całej kultury „słowa pisanego” – pieśni w jej odmianie późnorenesansowej: kształtującej się i święcącej wówczas triumfy „pieśni do czytania”. Niezwykle ważna wydaje się tutaj żywotność tradycji średniowiecznej oraz bogactwo tradycji kościelnej (swoistej polskiej religijności, wpływów ludowych i regionalnych).

Przełomowe znaczenie Soboru Trydenckiego – podporządkowanie słowa i „literatury” konkretnym celom i zadaniom kontrreformacyjnym przyniosło również ścisłe oddzielenie form „słowa liturgii” od wszelkich jego form pozaliturgicznych – tym samym pieśni pozaliturgiczne uzyskały swoistą autonomię – w kulturze słowa przejęły zadania pieśni wyrażających prawdziwie osobiste i indywidualne odczucia religijne – nie zbiorowe, tylko jednostkowe.

Poezja metafizyczna w swej odmianie staropolskiej narodziła się na „przecięciu” tych tradycji: średniowiecznej pieśni religijnej (jako takiej, stanowiącej swoiste połączenie tekstu z muzyką i obrzędem – a więc funkcjonującej w konkretnej przestrzeni kultury), potrydenckiej „pieśni do czytania” oraz wszelkich „nowych” tradycji pieśni pozaliturgicznych, które w materii słowa oznaczały rozwój nowych gatunków: sonetu, psalmu, hymnu, kolędy. Stąd właśnie swój początek bierze „metafizyczne śpiewanie” – ze swoją poetyką, zespołem odwołań, motywów, konwencji, tematów i wzorów.

Staropolscy poeci metafizyczni: pokolenie od Grabowieckiego i Grochowskiego, na Kasprze Twardowskim kończąc, rozwinęli niemalże do granic słownej „doskonałości” taki właśnie rodzaj pieśni religijnej: czerpiącej ze wzorów pieśni średniowiecznej, operującej poetyką osobistej pieśni „do czytania” i jednostkowej modlitwy „myślnej”, w materii słowa poszukującej nowych form wyrazu (nowych gatunków), operującej niespotykanymi wcześniej formami wierszowymi oraz pełniącej nowatorskie funkcje: meliczne, rytmiczne, brzmieniowe, treściowe i strukturalne.

Analiza wybranych utworów pozwoli przybliżyć fenomen staropolskiej metafizycznej pieśni religijnej, odpowiedzieć na pytanie, jaki był wkład poetów metafizycznych w dalszy rozwój pieśni religijnej, w recepcję wzorów europejskich oraz zrozumieć, czym jest problem symbiozy muzyki i słowa, ekspresji i perswazji, rytmiczności i melodyjności słowa w poezji – w tej konkretnej odmianie poezji. W przypadku tego typu liryki mówić możemy o świadomym zabiegu artystycznym, jaki był udziałem poetów metafizycznych. Sprowadzał się on przede wszystkim do próby osiągnięcia w materii słowa poetyckiego harmonii poetyckiej – harmonia lyrica. Był to swoisty ideał, wzór poezji. Wymagał od poety pełnego panowania nad słowem poetyckim – i co ciekawe – choć był to ideał barokowy, bardzo wiele czerpał on z tradycji epok minionych – zwłaszcza z tradycji średniowiecznej. W jakieś mierze wpisywał się on w uniwersalną tendencję całej epoki kontrreformacji – swoistego „zerwania” z przeszłością poprzez „odnowienie” najbardziej wartościowych jej elementów. W poezji metafizycznej to „odnowienie” prowadziło do świadomego, artystycznego ingerowania w teksty tradycji – parafrazowania - ale też nieustannego dialogu z „wzorami przeszłości”.

Poezja metafizyczna była „znakiem” swojego czasu, ale też swoistym „medium”, dzięki któremu w epoce baroku przetrwała wciąż żywa i ożywiana tradycja średniowieczna

(chociażby w formie wzorów poetyckich, idei, myśli, wrażliwości).

Wybrana bibliografia:

Źródła:

Grabowiecki Sebastian, Rymy duchowne, wyd. K. Mrowcewicz, Warszawa 1996 („Biblioteka Pisarzy Staropolskich”, Tom 5).

Grochowski Stanisław, Rytmy łacińskie dziwnie sztuczne i nabożeństwem swym a starodawnością dosyć wdzięczne, Warszawa 1976.

Grochowski Stanisław, Wirydarz abo Kwiatki rymów duchownych o dziecięciu Panu Jezusie, wyd. J. Dąbkowska, Warszawa 1997 („Biblioteka Pisarzy Staropolskich”, Tom 8).

Twardowski Kasper, Łódź młodzi z nawałności do brzegu płynąca, wyd. R. Grześkowiak, Warszawa 1998 („Biblioteka Pisarzy Staropolskich”, Tom 11).

Literatura przedmiotu:

Błoński J., Mikołaj Sęp Szarzyński a początki polskiego baroku, Kraków 2001.

Hanusiewicz M., Świat podzielony. O poezji Sebastiana Grabowieckiego, Lublin 1994.

Hernas Cz., Barok, Warszawa 1980.

Kopczyńska Z., Pszczołowska L., Znaczenie i wartość form wierszowych w kontekście literackim epoki (Poezja polskiego baroku), „Pamiętnik Literacki”, R. 60, 1969, z. 3, s. 195-210.

Litwornia A., Sebastian Grabowiecki. Zarys monograficzny, Wrocław 1976 („Studia Staropolskie”, Tom 40).

Michałowska T., Staropolska teoria genologiczna, Wrocław 1974 („Studia Staropolskie”, Tom 41).

Mrowcewicz K., Wstęp, (w:) „Wysoki umysł w dolnych rzeczach zawikłany”. Antologia polskiej poezji metafizycznej epoki baroku. Od Mikołaja Sępa Szarzyńskiego do Stanisława Lubomirskiego, oprac. Idem, Warszawa 1993.

Pszczołowska L., Rym, Wrocław 1972, Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Pszczołowska L., Z obserwacji nad strukturą brzmieniową poezji staropolskiej, „Pamiętnik Literacki”, R. 65, 1974, z. 3, s. 141-158.

Woronczak J., Elementy średniowieczne w wersyfikacji polskiej XVI wieku i ich przemiany, (w:) Z polskich studiów slawistycznych, T.II., Warszawa 1958.

Gabriela Kurylewicz (UW): Tomasza z Akwinu teoria muzyki – w poszukiwaniu jedności życia kontemplacyjnego i aktywnego

Mieczysław Mejor (IBL PAN):

Wiersz "Veni, Domine et noli tardare" w liturgii Adwentu a "Kazania świętokrzyskie"

Andrzej Wolański (Akademia Muzyczna Wrocław)

Dźwięk   a   słowo   w  muzyce  epoki średniowiecza

Celem wystąpienia jest zwrócenie uwagi na ważne – z punktu widzenia relacji: dźwięk – słowo – przemiany w historii muzyki epoki średniowiecza.

1.                Wszak poeta to także muzyk (zgodnie z jednym ze znaczeń starogreckiego słowa: mousikē); Arystoksenos z Tarentu: logos żywy, logos ciągły i melopoios!

2.                Magnificat  [kantyk]

2. 1. Accentus – próba definicji

2. 2. Centon. Centonizacja

2. 3. Ton recytacyjny (tony recytacyjne; tony psalmowe)

2. 4. Recytatyw liturgiczny (na podstawie badań prof. dra hab. Jerzego Morawskiego)

3.                Victimae paschali laudes  [sekwencja]

3. 1. Concentus – próba definicji

3. 2. O istotnej roli słowa w procesie genezy formy chorałowej sekwencji   z jubilacji (melizmatów) allelujatycznych w wyniku techniki tropowania

3. 3. Czy Wipo z Burgundii, autor tekstu słownego sekwencji Victimae paschali laudes, był również twórcą jej melodii? Jedno z fundamentalnych pytań średniowiecza!

3. 4. O roli dialogu w procesie dramatyzacji sekwencji Victimae paschali laudes

3. 5. Jedna melodia – różne teksty słowne! O sekwencjach polskich, śpiewanych na melodię Victimae paschali laudes (na podstawie badań ks. prof. Jerzego Pikulika)

4.                Quem queritis in sepulchro, o Christicolae?  [trop]

4. 1. Czy Tu(o)tilo, autor tekstu słownego tropu Quem queritis, był również twórcą jego melodii?

4. 2. O roli dialogu w Quem queritis w procesie dramatyzacji i teatralizacji liturgii

4. 3.  O tym, jak charakterystycznie zapisano tekst słowny Quem queritis  w jego najstarszym polskim przekazie z Biblioteki Kapitulnej w Krakowie

4. 4. Fascynująca historia Quem queritis

5.                Lament Racheli z rękopisu z Fleury

5. 1. Recytatyw dramatyczny?!

5. 2. O bezsprzecznej wyższości tzw. akcentualnej metody interpretacji chorałowego rytmu śpiewanego słowa w odniesieniu do współczesnej, naukowej transkrypcji muzykologicznej Lamentu Racheli

6.                Bogurodzica  [carmen, (pieśń)]

6. 1. O pochodzeniu melodii Bogurodzicy w kontekście związków słowno-   -dźwiękowych i jakże typowych dla epoki średniowiecza schematycznych formuł melodycznych

6. 2. Prof. Jerzy Woronczak i ks. prof. Hieronim Feicht – przykład twórczej, inspirującej współpracy historyka literatury i historyka muzyki (marzenie prof. Mirosława Perza)

7.                Poeta, kompozytor i wykonawca w jednej osobie, czyli o elitarnej, wysoce profesjonalnej sztuce minnesangu i „amatorskiego” meistergesangu          w kontekście tabulatury z traktatu Gründlicher Bericht des deutschen Meistergesang(e)s Adama Puschman(n)a z Görlitz/Breslau. Pieśń w tekście poetyckim nie do śpiewania. Muzyka poetyckiego słowa

8.                Motet w XIV stuleciu

8. 1. O istotnej roli słowa w procesie genezy gatunku motetu z organum    w wyniku techniki tropowania

8. 2. Wokół ars nova, czyli o sformalizowanej izorytmii

8. 3. Czy rzeczywiście w wielotekstowym (i wielojęzycznym) motecie XIV wieku   s ł o w o   było zagrożone?

8. 4. Boecjańska musica mundana w motecie ars nova (piękna myśl jednego z najwybitniejszych mediewistów Heinricha Besselera)

9.                Sumer is icumen in  [kanon (rota)]

9. 1. Sacrum – profanum: jedna melodia – dwa różne teksty słowne (tekst religijny – tekst świecki). Czyżby kontrafaktura?

9. 2. W stronę ilustracyjności słowa śpiewanego: sing cuccu!

10.              O triumfie świeckiej pieśni i fenomenie pieśniowości w „jesieni średniowiecza”

10. 1. Muzyczna forma pieśni na usługach formy poetyckiego wiersza

10. 2. „Upieśniowienie” Petrarki

Sławomira ÂŻerańska-Kominek: Muzyka  w  ogrodzie  miłości