Bartłomiej Skrobek

I i II Seminarium Sfragistyczne

(Kraków 8 XII 2006 r. i 30 III 2007 r.)

Pre-print*

               Od kilku lat obserwujemy znaczne ożywienie na polu badań sfragistycznych, wzrasta liczba publikacji, podejmowane są nowe tematy, poszukuje się nowych metod badań. W 2003 roku odbyła się pierwsza w Polsce konferencja w całości poświęcona sfragistyce, zorganizowana wspólnie przez Zakłady Nauk Pomocniczych Historii UMK i UJ. Materiały konferencji ukazały się drukiem w 2006 roku[1]. Podczas obrad tej konferencji dr Zenon Piech wystąpił z inicjatywą powołania do życia Seminarium Sfragistycznego, które służyłoby konsolidacji wysiłków badaczy. Propozycja spotkała się z życzliwym przyjęciem uczestników konferencji, którzy zadeklarowali chęć uczestnictwa w pracach Seminarium.

Pierwszym owocem przedstawionej w Toruniu inicjatywy było II Krakowskie Kolokwium Heraldyczne, które odbyło się w dniach 25 – 26 XI 2004 r. pod tytułem Pieczęcie herbowe – herby na pieczęciach[2]. W czasie obrad Kolokwium zapadła decyzja o organizacji kolejnej konferencji sfragistycznej w Zielonej Górze, która doszła do skutku w dniach 23 – 24 V 2007 r. Organizatorami konferencji był Instytut Historii Uniwersytetu Zielonogórskiego i Zakład Nauk Pomocniczych Historii UJ. Kolejne lata, w których odbywały się konferencje sfragistyczne, wzmocniły i zintegrowały środowisko badaczy tej dyscypliny, co  pozwoliło na zorganizowanie zapowiadanego Seminarium.

Pierwsze inauguracyjne posiedzenie Seminarium odbyło się w Krakowie w dniu 8 XII 2006 r. Obrady otworzył dr hab. Zenon Piech, kierownik Zakładu Nauk Pomocniczych Historii UJ, pomysłodawca i organizator Seminarium, który po powitaniu przybyłych gości przedstawił ideę i plany jego działania. Seminarium Sfragistyczne pomyślane jest jako cykliczna impreza naukowa, odbywająca się przynajmniej raz w roku, skupiająca badaczy zajmujących się sfragistyką i dyscyplinami pokrewnymi. U podstaw jego organizacji leżało poczucie rozproszenia dotychczasowych badań, brak przepływu informacji pomiędzy poszczególnymi ośrodkami i badaczami, a przede wszystkim brak wspólnego forum dyskusji. Celem spotkań w ramach Seminarium będzie prezentacja różnych tematów i kierunków badań sfragistycznych, dyskusja, wymiana informacji i doświadczeń. Celem nadrzędnym będzie zbudowanie środowiska badaczy sfragistyki, które będzie w stanie podjąć poważne zadania naukowe stojące przed tą dyscypliną[3]. Seminarium przeznaczone jest zarówno dla badaczy z uznanym już dorobkiem, jak i dla badaczy młodego pokolenia, doktorantów i magistrantów. Szczególne miejsce w tym środowisku powinni zająć pracownicy archiwów, bibliotek i muzeów, pełniący na co dzień rolę opiekunów zbiorów sfragistycznych. Wskazane byłoby pozyskanie do współpracy także przedstawicieli innych dyscyplin, którzy w swej praktyce badawczej spotykają się z pieczęciami – historyków sztuki i archeologów.

Obrady I Seminarium prowadził prof. Stefana K. Kuczyński, prezes Polskiego Towarzystwa Heraldycznego. W trakcie Seminarium wygłoszono sześć referatów zaprezentowanych w dwóch blokach.

Pierwszy referat O możliwych inspiracjach ikonografii niektórych pieczęci Piastów w XIII w. wygłosił dr Paweł Stróżyk (UAM Poznań). W swoim wystąpieniu referent skupił się na grupie pieczęci piastowskich ze sceną walki księcia z lwem, gryfem i smokiem. Na wstępie autor podkreślił, że w badaniach nad obrazowym systemem komunikowania się w dawnych społeczeństwach nie wystarcza udzielić odpowiedzi na temat treści ideowych wyobrażenia napieczętnego. Nie mniej ważne jest dotarcie do najbardziej bezpośrednich źródeł inspiracji i pobudek stojących za wyborem konkretnego wariantu ikonograficznego. Autor wskazał jako potencjalne źródła inspiracji dla scen walki księcia z dziką bestią jako opowieści rycerskie i teksty kronikarskie, funkcjonujące w przekazie pisanym lub ustnym. Dla wyobrażenia walki księcia z lwem źródła inspiracji autor upatrywał w pochodzących z Bliskiego Wschodu opowieściach o polowaniach na lwy. Scena walki księcia z gryfem mogła być, zdaniem Pawła Stróżyka, zaczerpnięta z opowieści pochodzącej z kroniki Mistrza Wincentego, a scena walki ze smokiem mogła być zainspirowana opowieścią rycerską o Tristanie.

Następny referat pod tytułem Rogi, haki czy widłaki? O właściwą postać herbu śląskich Landeskronów, czyli raz jeszcze o sfragistyce w służbie heraldyki wygłosił dr Marek Wójcik (Uniwersytet Wrocławski). Na wstępie autor przybliżył początki obecności na Śląsku tej pochodzącej z Górnych Łużyc rodziny rycerskiej, która podobnie jak wiele innych rodzin, przybyła na Śląsk w dobie intensywnej kolonizacji na prawie niemieckim na przełomie XIII i XIV w. Zaznaczył, że przybywając na Śląsk Landeskronowie ulegli swoistej modzie polegającej na zaprzestaniu używania przez nowoprzybyłe rodziny rycerskie dawnych godeł i zastępowanie ich nowymi podkreślając, że dla śląskich Landeskronów był to proces długofalowy. Następnie referent omówił trudności jakie sprawiało heraldykom precyzyjne określenie jednego z elementów godła w herbie badanej rodziny. O ile bowiem wszyscy zgodnie twierdzili, że znajduje się w nim czerwona korona w niebieskim polu, o tyle polemizowali odnośnie do podwójnego motywu dopełniającego godło, który albo wyrasta z korony, albo przechodzi z dołu ku górze przez jej obręcz.  Doszukiwali się w nim różnych figur – haków, haczyków od wędki, kozich rogów, lasek, wreszcie gałęzi (wici). Wobec braku innych zabytków z przedstawieniami badanego herbu, autor podkreślił, że szczególną rolę w ustaleniu jego wizerunku odgrywają źródła sfragistyczne. W dalszej części swego wystąpienia Marek Wójcik przedstawił ewolucję wyobrażenia graficznego herbu na pieczęciach kolejnych przedstawicieli rodu od początku XIV do połowy XV w. Pierwotne gałązki (wici) umieszczone w dzbanie (1310) lub luźno wypełniające niemal całe pole pieczęci (1344) są zastąpione najpierw przez dwa haczyki tkwiące w podstawie (1344). Ostatecznie przybierają formę haków wyrastających z korony (1397). To wyobrażenie funkcjonuje odtąd jako dziedziczny, jednolity graficznie i trwały w czasie i przestrzeni znak rodzinny (1435, 1444). Podsumowując swoje ustalenia autor wysunął hipotezę o źródłach inspiracji dla herbu. Identyfikowanie haków z pierwotnymi roślinami pozwala dopatrywać się w godle korony drzewa, matki ziemi, co pozwala zaliczyć ten herb do grupy „herbów mówiących”. „Land” to ląd, ziemia, „Krone” to korona, „Landeskrone zatem to „korona ziemi”, miejsce położone wysoko, górujące nad otoczeniem. Odpowiada ono samotnej, powulkanicznej górze Landeskrone, wznoszącej się w pobliżu Görlitz, na której szczycie znajdował się w XIII wieku warowny gród z zamkiem, siedziba górnołużyckich Landeskronów.

Ostatni referat w pierwszej części spotkania na temat Nieznanej pieczęci mniejszej kapituły krakowskiej z XIII w. wygłosił gospodarz Seminarium, Zenon Piech (UJ Kraków). Referent przedstawił odkryty przez niego tłok pieczęci mniejszej kapituły krakowskiej, znany dotychczas z odcisku przy dokumencie z 1373 r. Jest to pierwsza z pieczęci kapituły przedstawiająca patronów katedry św. Wacława i św. Stanisława wraz z postaciami trzech kanoników. Znaczną część swojego wystąpienia referent poświęcił określeniu miejsca tej pieczęci w systemie sfragistycznym kapituły krakowskiej, analizie ikonograficznej oraz przedstawieniu kryteriów datacji tłoka. Opierając się na studiach nad poszczególnymi elementami pieczęci ukazanymi w tzw. kontekście sfragistycznym (chronologia pieczęci kapituły krakowskiej, rozwój typu przedstawienia świętego z postaciami adorantów, ikonografia przedstawień świętych Stanisława i Wacława, studia nad rozwojem formy plastycznej i epigrafiki pieczęci), referent zaproponował hipotetyczny czas powstania pieczęci na II połowę XIII, względnie początek XIV wieku. Zwrócił uwagę na nietypowe przedstawienie św. Wacława jako króla oraz związek tej pieczęci z pieczęcią przełożonego prowincji czesko – polskiej zakonu krzyżowców z czerwonym sercem, zwanych w Czechach cyriakami a w Polsce markami.

Obrady drugiej części poprzedziła prezentacja dwóch najnowszych publikacji z zakresu sfragistyki. Pierwszą była edycja materiałów konferencji toruńskiej z 2003 r. Pieczęcie w dawnej Rzeczypospolitej. Stan i perspektywy badań. Zebrano tam szesnaście artykułów, które stanowią próbę podsumowania dotychczasowych osiągnięć na polu sfragistyki monarszej, kościelnej, rycerskiej, miejskiej i mieszczańskiej oraz wyznaczenie perspektyw badań sfragistycznych poprzez wskazanie nowej problematyki oraz metodologii badań. Drugą z prezentowanych publikacji była książka Elżbiety Bimler-Mackiewicz Rybnik znaki samorządnych wspólnot, będąca owocem badań nad sfragistyką i heraldyką 28 miejscowości, które stanowią obecnie dzielnice miasta Rybnika. Praca mieści się w nurcie chętnie podejmowanych ostatnio prac z zakresu współczesnej heraldyki samorządowej. Autorka wychodząc naprzeciw oczekiwaniom mieszkańców i samorządowców Rybnika, pragnących stworzyć herby swoich dzielnic, omawia 125 pieczęci gminnych pokazując, że takie działania muszą być oparte na wnikliwej analizie materiału źródłowego. Prezentacji książek dokonał Zenon Piech.

Popołudniową serię referatów otworzyło wystąpienie dra Przemysława Stanko (Archiwum Państwowe w Krakowie) na temat Pieczęcie ziemskie i grodzkie wschodnich województw Rzeczypospolitej z XVI – XVIII w. w zbiorach Archiwum Państwowego w Krakowie. Autor zaprezentował wyniki wnikliwej kwerendy źródłowej w zbiorach oddziału wawelskiego Archiwum Państwowego w Krakowie, zwłaszcza w zespołach archiwów podworskich m.in.: Archiwum Młynowskim Chodkiewiczów, Archiwum Krzeszowickim Potockich, Archiwum Sławuckim Sanguszków, Archiwum Gumniskim Sanguszków, Archiwum Podhoreckim. Szczególną uwagę zwrócił na kilka pieczęci zawierających odmienne niż prezentowane w dotychczasowej literaturze godła herbów ziemskich m.in.: pieczęć ziemską województwa kijowskiego (1595, 1626), na której umieszczono Pogoń, pieczęć województwa wołyńskiego, na której widniał bądź krzyż kawalerski z orłem, bądź też orzeł trzymający krzyż kawalerski w łapach. Takie wyobrażenie autor odnalazł również na pieczęci województwa bracławskiego. Na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego referent podkreślił dominację Pogoni jako herbu wielu powiatów i województw, umieszczanej w różnych kompozycjach heraldycznych. Ponadto w Wielkim Księstwie Litewskim autor zauważył, że w XVII i XVIII w. pojawiły się na pieczęciach ziemskich herby szlacheckie wojewodów, a na pieczęciach powiatowych herby starostów. Zaprezentowane badania znacznie wzbogaciły liczbę znanych dotychczas pieczęci omawianego terenu. Merytoryczną wartość referatu w znaczący sposób podnosiła zaprezentowana bogata dokumentacja fotograficzna przedstawionego materiału.

Tematem wystąpienia dra Piotra Pokory (UAM Poznań) były Pieczęcie Czaplinka. Prelegent ukazał system sfragistyczny małego, nadgranicznego miasta w procesie długiego trwania od XVII do XX w. Na wstępie przedstawił rys historyczny miasta, a następnie omówił pieczęcie różnych szczebli władz miejskich, korporacji oraz instytucji związanych z miastem, m.in. sądów i cechów. Pomimo, że miasto powstało w średniowieczu, nie znane są pieczęcie z tego czasu. Najstarsza pieczęć Czaplinka  zachowała się przy dokumencie z 1617 r. Analiza formy liternictwa zastosowanego w legendzie tej pieczęci pozwoliła autorowi określić czas jej powstania na lata czterdzieste XVI w. Następnie referent scharakteryzował zmiany w kształcie wyobrażenia napieczętnego w XVIII, XIX i XX w., wyznaczając kolejne etapy kształtowania się miejskiego systemu sfragistycznego. W wyniku przeprowadzonej kwerendy autor odnalazł 53 pieczęcie, w tym 20 zachowanych tłoków.

Ostatni referat na temat Pieczęci na ziemiach polskich pod zaborem pruskim wygłosił dr Marcin Hlebionek (Archiwum Państwowe w Bydgoszczy). Referent zaproponował w nim podjęcie mało dotychczas zbadanego problemu, systemu sfragistycznego państwa zaborczego. Po przedstawieniu dotychczasowego stanu badań, autor scharakteryzował podstawę źródłową przyszłych prac. Podkreślił znaczenie różnego rodzaju normatywów zestawionych z dokumentacją aktową w badaniach nad pieczęciami XIX wieku. W hierarchii materiałów źródłowych przypisał im równie wysoką rolę co zachowanym odciskom pieczęci. Dalej zastanawiał się nad sferami funkcjonowania pieczęci dziewiętnastowiecznych. Zauważył tendencję do standaryzacji odcisku przy postępującej specjalizacji pieczęci. Podkreślił, że wpływ na funkcjonowanie pieczęci miały przemiany następujące w dziewiętnastowiecznej kancelarii. Próbując wskazać perspektywy badawcze, referent zauważył, że dla materiałów dziewiętnastowiecznych, zmiany wymaga definicja pieczęci, która powinna zostać wzbogacona o elementy funkcjonalne. Również klasyfikacje powinny wynikać, obok elementów formalnych, z analizy funkcjonowania pieczęci. Podkreślił wreszcie, że istotne znaczenie dla badań nad sfragistyką dziewiętnastego wieku będzie miało pojęcie systemu sfragistycznego, które może okazać się kluczowe dla badań nad tak obszernym i jednorodnym ikonograficznie materiałem.

Pierwszą i drugą część Seminarium zamknęła ożywiona dyskusja, w której głos zabierali S. K. Kuczyński, W. Strzyżewski, Z. Piech, W. Drelicharz, kurator T. Jeziorowski oraz referenci. Po zakończeniu dyskusji Zenon Piech podsumował obrady podkreślając wysoki poziom merytoryczny wygłoszonych referatów i wartościową dyskusję.

Duże zainteresowanie I Seminarium, którego wyrazem była wysoka frekwencja (na listę obecności wpisało się 97 uczestników) oraz ożywiona dyskusja, potwierdziły potrzebę regularnych spotkań sfragistyków. Odpowiedzią na to zapotrzebowanie było II Seminarium Sfragistyczne, które odbyło się w dniu 30 III 2007 r. w Krakowie. Na jego forum wygłoszono pięć referatów. Obrady prowadził Zenon Piech.

W pierwszym wystąpieniu, poświęconym Pieczęciom oficjałów i wikariuszy generalnych krakowskich w średniowieczu, dr Elżbieta Knapek (PAU/PAN Kraków) zwróciła uwagę na przemiany jakim podlegała w ciągu wieków sfragistyka urzędów oficjała i wikariusza generalnego. Za ich główną przyczynę uznała zmiany w organizacji i funkcjonowaniu tych urzędów. Następnie referentka scharakteryzowała pieczęcie oficjałów krakowskich, którzy początkowo posługiwali się pieczęcią urzędu, na której umieszczone było popiersie biskupa w stroju pontyfikalnym jako bezpośrednie nawiązanie do osoby biskupa ordynariusza, mocodawcy oficjała. W latach 80. XIV w. pieczęć urzędu została zastąpiona pieczęcią urzędnika. Wciąż umieszczano na niej wyobrażenie biskupa, które zastąpiono później przedstawieniami dewocyjnymi i heraldycznymi lub mieszanymi dewocyjno-heraldycznymi. W latach 20. XV w. oficjałowie krakowscy zaczęli używać pieczęci osobistej i rezygnowali z umieszczania w napisie otokowym nazwy sprawowanego urzędu. Praktyka ta utrzymała się aż do połowy XVI w. W dalszej części swego wystąpienia autorka przedstawiła problematykę pieczęci wikariuszy generalnych. Podkreśliła, że w pierwszym okresie istnienia tego urzędu kluczowy wpływ na jego pieczęcie miał rozwój sfragistyki urzędu oficjała. Na początku XV w. wikariusze generalni krakowscy posługiwali się własną pieczęcią urzędową. Jej ikonografia nie zdołała się jeszcze w pełni ukształtować, gdy zaczęli oni, wzorem oficjałów krakowskich, używać pieczęci osobistej. Praktyka ta występuje do połowy XVI wieku, kiedy sfragistyka wikariatu generalnego uwalnia się spod wpływu sfragistyki oficjalatu i ponownie pojawia się pieczęć urzędowa wikariatu generalnego krakowskiego.

Kolejny referat na temat Typologii średniowiecznych pieczęci biskupów wrocławskich wygłosiła dr Agata Tarnas-Tomczyk (Uniwersytet Wrocławski). Referentka zgłosiła potrzebę podjęcia systematycznych badań nad opracowaniem metod nowoczesnej klasyfikacji średniowiecznych pieczęci biskupów wrocławskich i zaproponowała w oparciu o bogaty materiał źródłowy diecezji wrocławskiej konkretne propozycje klasyfikacji.

W dalszej części Seminarium wygłosiła referat mgr Agnieszka Kuś (Uniwersytet Warszawski) zatytułowany Średniowieczni notariusze jako interpretatorzy wyobrażeń napieczętnych. Prelegentka zaproponowała zastosowanie wyników badań w zakresie nauk społecznych, zwłaszcza kognitywizmu i studiów nad percepcją wzrokową w badaniach historycznych. Na przykładzie kilku opisów pieczęci majestatowej Władysława Jagiełły, stanowiących część widymatów i transumptów, autorka starała się ukazać daleko posunięty indywidualizm notariuszy, którzy je sporządzili. Oryginalność badanych źródeł pozwala jej zdaniem na snucie refleksji na temat sposobu postrzegania wyobrażenia napieczętnego.

Następnie głos zabrał dr Piotr Bokota (WSHE Włocławek) omawiając Pieczęcie miast Kujaw brzeskich jako źródła do dziejów i procesu heraldyzacji znaków miejskich. W swoim wystąpieniu autor przedstawił kilka aspektów źródłoznawczych związanych ze staropolskimi pieczęciami miejskimi omawianego terytorium. Jako pierwszy z nich wskazał kierunek, z którego najwcześniej pochodziły w XIII wieku wpływy miastotwórcze na teren Kujaw brzeskich. Według ustaleń referenta był to Śląsk. Twierdzenie powyższe opiera on na poszerzonej podstawie źródłowej, odwołując się zarówno do pieczęci miast śląskich oraz Kujaw inowrocławskich i dobrzyńskich. Następnie referent skupił się na pieczęciach jako źródle do badań nad etapami procesu heraldyzacji godeł miejskich. Autor podkreślił niedostateczne wykorzystanie w tych badaniach materiału źródłowego z okresu zaboru pruskiego, Księstwa Warszawskiego oraz pierwszych lat istnienia Królestwa Polskiego. Pieczęcie te, szczególnie w przypadku małych ośrodków miejskich, są bowiem jedynymi nieraz źródłami pozwalającymi na objęcie obserwacją całego okresu staropolskiego. Krótki czas ich kancelaryjnego użytkowania najczęściej nie pozostawił śladów w aktach miejskich. Autor wskazał więc inne źródła występowania licznych odcisków pieczęci z tego okresu, przede wszystkim akta notarialne zawierające wypisy z akt miejskich z 1 ćwierci XIX wieku. Z omawianego terytorium przykłady tak poprowadzonej obserwacji procesu heraldyzacji odnosiły się do Sompolna, Izbicy Kujawskiej. Autor poszerzył podstawę źródłową o miasta dobrzyńskie: Dobrzyń nad Wisłą, Lipno. Ostatnie zagadnienie dotyczyło możliwości rekonstrukcji przebiegu heraldyzacji godeł miejskich w oparciu o funkcje gospodarcze i administracyjne miast omawianego regionu. Analiza przemian znaków napieczętnych poprowadzona została dla trzech ośrodków miejskich: Brześcia Kujawskiego, Radziejowa i Włocławka.

Ostatni z referatów wygłosił Paweł Gut (Archiwum Państwowe w Szczecinie). W swoim wystąpieniu autor przedstawił przemiany jakim poddana została Pieczęć urzędowa pruskiej administracji prowincjonalnej w  latach 1808 – 1945. Ich główną przyczyną były zmiany ustrojowe i polityczne zachodzące w omawianym okresie. Na początku XIX w. wraz z wejściem w życie zarządzenia z 26 XII 1808 r. o ustroju administracji prowincjonalnej wprowadzono nowe pieczęcie z herbem królewskim czyli czarnym orłem pruskim w koronie z insygniami królewskimi. Wprowadzenie republikańskiego ustroju w Niemczech i w krajach związkowych stało się również pretekstem do zmiany herbu Prus. Stał się nim odtąd czarny orzeł o prostej formie. Od 1921 r. administracja krajowa, w tym prowincjonalna, używała nowych pieczęci z republikańskim herbem państwa pruskiego. Kolejne zmiany nastąpiły po przejęciu władzy przez Adolfa Hitlera. Początkowo administracja pruska stosowała typariusze z nazistowskim herbem krajowym (pruskim). Był nim orzeł w locie ze swastyką na piersi trzymający w szponach dwa pioruny i miecz. Nad jego głową umieszczona była szarfa z napisem „Gott mit Uns”. W 1936 r. wprowadzono zarządzenie o symbolach Rzeszy z 5 XI 1935 r. i zniesiono wszystkie herby i symbole krajów związkowych. W ich miejsce na atrybutach urzędowych, w tym pieczęciach administracji państwowej centralnej i prowincjonalnej wprowadzono hitlerowski herb Niemiec. Mimo likwidacji federalnego charakteru Niemiec urzędy prowincjonalne zachowały do 1945 r. predykat „pruski”. Referat doskonale uzupełniał wystąpienie Marcina Hlebionka na poprzednim Seminarium, poświęcone pieczęciom na ziemiach polskich pod zaborem pruskim. Warto też podkreślić, że referent podjął studia nad pieczęciami terytoriów, które nie wchodziły w skład dawnego państwa polskiego, a znalazły się w sferze naszych zainteresowań w wyniku zmian terytorialnych po II wojnie światowej.

Obrady tradycyjnie zamknęła dyskusja, w której udział wzięli: P. Stróżyk, M. Wójcik, P. Pokora, Z. Piech, W. Mischke oraz referenci. Zenon Piech podsumował obrady dziękując referentom za wysoki poziom zaprezentowanych wystąpień oraz za wartościowe głosy w dyskusji. W obradach Seminarium uczestniczyło 45 osób.

Podsumowując wyniki obrad dwóch posiedzeń Seminarium Sfragistycznego podkreślić należy duże zainteresowanie środowiska historycznego, przejawiające się liczną frekwencją, wysokim poziomem merytorycznym referatów oraz ożywioną dyskusją. W trakcie dwóch Seminariów wygłoszono jedenaście referatów, referenci reprezentowali siedem ośrodków naukowych. Na szczególne podkreślenie zasługuje szeroki zakres chronologiczny i tematyczny referatów. W czasie wystąpień zaprezentowano dużo nieznanego dotychczas materiału źródłowego, podejmowano tematy z zakresu wciąż słabo rozpoznanej sfragistyki kościelnej i rycerskiej, zaproponowano nowe metody badań oraz poszerzenie tradycyjnej podstawy źródłowej badań sfragistycznych. Nie ograniczano się wyłącznie do średniowiecza, które dominowało w dotychczasowych badaniach, lecz wkraczano także w epokę nowożytną, oraz – co szczególnie cenne – w wiek XIX i XX, proponując kwestionariusz badawczy dla pieczęci z tego czasu.

Obydwa Seminaria zgromadziły liczne grono słuchaczy, reprezentujących najważniejsze ośrodki naukowe. Najwięcej było oczywiście przedstawicieli Uniwersytetu Jagiellońskiego, pracowników, doktorantów oraz studentów. Obecni byli również przedstawiciele innych krakowskich uczelni: Papieskiej Akademii Teologicznej, Akademii Sztuk Pięknych oraz uczelni i instytucji naukowych spoza Krakowa: Uniwersytetu Warszawskiego, Poznańskiego, Wrocławskiego, Śląskiego, Łódzkiego, Zielonogórskiego, Akademii Pedagogicznej w Częstochowie, Instytutu Historii PAN z Warszawy i Krakowa, Archiwów Państwowych w Krakowie, Warszawie (AGAD), Bydgoszczy, Szczecinie, Archiwum i Biblioteki Krakowskiej Kapituły Katedralnej, Archiwum PAN w Warszawie, Muzeów Narodowych w Krakowie, Wrocławiu i Szczecinie, Muzeum Śląskiego w Katowicach, Biblioteki Czartoryskich w Krakowie, Ossolineum we Wrocławiu, Biblioteki PAU/PAN w Krakowie, Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego, Muzeum w Rybniku, Włocławskiego Towarzystwa Naukowego oraz Instytutu Historii Ukraińskiej Akademii Nauk.

Należy mieć nadzieję, że w dalszym ciągu uda się utrzymać tak duże zainteresowanie Seminarium, a nawet poszerzyć krąg jego uczestników. Organizator Seminarium chciałby poprzez sprawozdanie zamieszczone w „Studiach Źródłoznawczych” dotrzeć do wszystkich zainteresowanych, zwłaszcza do tych ośrodków, które dotychczas nie były reprezentowane oraz do archiwistów i muzealników, którzy w swoich zbiorach posiadają pieczęcie. Ogrom materiału sfragistycznego i jego rozproszenie po zbiorach różnych instytucji wymaga zbiorowego wysiłku inwentaryzacyjnego i badawczego, Seminarium Sfragistyczne stwarza takie możliwości. Kolejne posiedzenie odbędzie się na wiosnę 2008 roku. Osoby zainteresowane pracami Seminarium mogą otrzymać bliższe informacje na ten temat pod adresem: Zenon Piech, Instytut Historii UJ, 31-007 Kraków, ul. Gołębia 13 lub . Informacja o kolejnym Seminarium będzie też ogłoszona na stronie internetowej mediewistyka.net Referaty wygłoszone na Seminarium Sfragistycznym będą publikowane w postaci materiałów posesyjnych