Studia nad kulturą religijną na ziemiach polskich w średniowieczu.
Tom 1. Struktury kościelno-publiczne,
red. Halina Manikowska, Wojciech Brojer
Instytut Historii PAN
Warszawa 2008
Spis treści
Wprowadzenie 7
Roman Michałowski - Chrystianizacja monarchii piastowskiej w X-XI wieku 11
Zbigniew Dalewski - Publiczny wymiar kultu w chrystianizowanej monarchii piastowskiej 51
Krzysztof Skwierczyński - Fundacje możnowładcze w Polsce XI i XII wieku. Możni i ich fundacje jako problem badawczy 63
Halina Manikowska - Geografia sakralna miasta 95
Aleksandra Witkowska OS U - Ośrodki kultowe w geografii sakralnej średniowiecznego Krakowa 133
StanisÅ‚aw Bylina - Przestrzenie sakralne mieszkaÅ„ców wsi u schyÅ‚ku Å›redniowiecza 149
Hanna Zaremska - ÂŻydzi wobec chrześcijan w średniowiecznej Polsce 191
Krzysztof Stopka - Kultura religijna Ormian polskich (struktury i stosunki kościelno-publiczne) 229
Andrzej Janeczek - ÂŻydzi i Ormianie - dwie gminy religijno-prawne w krajobrazie etnicznym późnoÅ›redniowiecznej Polski 271
Andrzej Radzimiński - Modele prawne, społeczne i kulturowe kleru kapitulnego w Polsce średniowiecznej w kontekście ich religijności .... 299
Maria Koczerska - Modele prawne, społeczne i kulturowe kleru kapitulnego - wizja optymistyczna 317
Marek Derwich - Zakonnicy a rozwój religijnoÅ›ci na ziemiach polskich 329
PrzemysÅ‚aw Wiszewski, Religijność Å›redniowiecznych zakonnic na ziemiach polskich. Problem modeli i źródeÅ‚ na przykÅ‚adzie opactwa w Trzebnicy (XIII-XV w.) 353
Krzysztof Kaczmarek - Przyczynek do badań nad duchowością środowisk zakonnych średniowiecznej Polski 381
Krzysztof Ożóg - WpÅ‚yw Å›rodowiska uniwersyteckiego na ksztaÅ‚towanie i rozwój kultury religijnej w Polsce Å›redniowiecznej 407
Halina Manikowska - Wpływ środowiska uniwersyteckiego na kulturę religijną w modelu recepcji kultury 441
Andrzej DÄ…brówka - TreÅ›ci religijne w Å›redniowiecznych podrÄ™cznikach i lekturach szkolnych 459
Wojciech Brojer - Formacja chrześcijanina, liturgia, szkoła 499
Praca powstała na podstawie badań prowadzonych w ramach projektu badawczego nr 1 HO 1 G 075 28 Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego pt. Kultura religijna na ziemiach polskich w średniowieczu. Struktury kościelno-publiczne
Instytut Historii PAN Rynek Starego Miasta 29/31 00-272 Warszawa
e-mail: Nakład 400 egzemplarzy Objętość 37 arkuszy wydawniczych
ISBN 978-83-88909-71-9
Wprowadzenie
Badania nad instytucjami koÅ›cielnymi, życiem religijnym, kultami i formami pobożnoÅ›ci w Å›redniowieczu należą dziÅ› w Polsce do najszybciej rozwijajÄ…cych siÄ™ dziaÅ‚ów mediewistyki. Nie ograniczajÄ… siÄ™ one do badaÅ„ stricte historycznych, ale prowadzone sÄ… również w ramach takich dyscyplin jak historia sztuki, historia literatury; dzieje teologii. Szczególnie ważne sÄ… przedsiÄ™wziÄ™cia zmierzajÄ…ce do przekraczania granic dyscyplin naukowych: MiÄ™dzynarodowe Seminaria Mediewistyczne w Poznaniu, organizowane w Instytucie BadaÅ„ Literackich PAN Spotkania Mediewistyczne, poÅ›wiÄ™cone monastycyzmowi konferencje Pracowni BadaÅ„ nad Dziejami Zakonów i Kongregacji KoÅ›cielnych Uniwersytetu WrocÅ‚awskiego oraz - także z tym uniwersytetem zwiÄ…zane - Interdyscyplinarne Spotkania Historyczne Ad fontes. Plonem tych inicjatyw oraz wielu innych, nieujÄ™tych w systematyczny program konferencji naukowych, sÄ… obszerne tomy studiów i materiaÅ‚ów konferencyjnych, które razem z monografiami naukowymi opublikowanymi w ostatnich latach znaczÄ…co poszerzyÅ‚y naszÄ… wiedzÄ™ o rozwoju kultury i chrzeÅ›cijaÅ„stwa na ziemiach polskich. Nie jest on jednak Å‚atwy do ogarniÄ™cia. Rozproszone, czÄ™sto nazbyt przyczynkarskie i bez czytelnego wyboru metodologicznego rozprawy nie skÅ‚adajÄ… siÄ™ na caÅ‚ość, która mogÅ‚aby konkurować z opublikowanymi w latach sześćdziesiÄ…tych-osiemdziesiÄ…tych XX w. syntezami: KoÅ›cióÅ‚ w Polsce, t. 1: Åšredniowiecze (1966), Dzieje teologii w Polsce, t. 1: Åšredniowiecze (1974); wielotomowe Studia z dziejów liturgii w Polsce (1973-1980) i Kultura Polski Å›redniowiecznej, której tom drugi ukazaÅ‚ siÄ™ drukiem kilkanaÅ›cie lat po powstaniu pierwszego (t. 1-2, 1985, 1997). Nie tylko nie możemy siÄ™ pochwalić dzieÅ‚ami na miarÄ™ Histoire de la France religieuse (1988-1992), ale - nie dysponujÄ…c nowoczesnÄ… syntezÄ… Å›redniowiecznej kultury religijnej - nie możemy też umieÅ›cić naszych badaÅ„ w perspektywie komparatystycznej.
Potrzeba przygotowania takiej syntezy staÅ‚a siÄ™ wyzwaniem. dla Pracowni Dziejów SpoÅ‚eczeÅ„stwa i Kultury Åšredniowiecznej Instytutu Historii PAN, która przed prawie 40 laty rozpoczęła pod kierownictwem jej twórcy, Tadeusza Manteuffla, prace nad KulturÄ… Polski Å›redniowiecznej. DziedziczÄ…c zarówno Jego rozumienie kultury, jak i sposób jej badania zaszczepiony przez BronisÅ‚awa Geremka, zdajemy sobie sprawÄ™ z ogromu tego wyzwania. Zagadnienie tak obszerne - spoÅ‚eczeÅ„stwo Å›redniowieczne byÅ‚o przecież "przesiÄ…kniÄ™te" religiÄ… - wymaga nade wszystko trafnego kwestionariusza, pozwalajÄ…cego analizować problemy, a nastÄ™pnie opisać i zestawić poszczególne elementy kultury religijnej. WstÄ™pem do prac nad syntezÄ… musiaÅ‚ wiÄ™c stać siÄ™ projekt badawczy, którego celem byÅ‚o opracowanie takiego kwestionariusza i istotne poszerzenie problematyki. ZostaÅ‚ on podzielony na dwie części: struktury koÅ›cielno-publiczne oraz struktury religii i treÅ›ci religijne. Efekty realizacji części pierwszej tego projektu przynosi niniejszy tom. Zawiera on opracowania, których podstawÄ… byÅ‚y referaty i koreferaty wygÅ‚oszone podczas szeÅ›ciu seminariów zorganizowanych w Instytucie Historii PAN w latach 2005-2007, ale odzwierciedla on także towarzyszÄ…cÄ… tym wystÄ…pieniom żywÄ… dyskusjÄ™.
Problematyka badaÅ„ - do których wprowadzono nowe kwestionariusze badawcze, ujÄ™cia problemowe (lub wrÄ™cz modelowe) i materiaÅ‚ porównawczy pozwalajÄ…cy na wydobycie specyfiki rozwoju kultury religijnej na ziemiach polskich w Å›redniowieczu - obejmuje grosso modo struktury koÅ›cielno-publiczne (KoÅ›cióÅ‚ oraz paÅ„stwo z jego terytorium i wyznaniami) i wybrane Å›rodowiska koÅ›cielne, z wÅ‚aÅ›ciwymi dla nich modelami religijnoÅ›ci (kanonicy, zakony, uniwersytet). Cezury chronologiczne, którymi sÄ… przyjÄ™cie chrztu i, znowu grosso modo, przeÅ‚om reformacyjny, wyniknęły ze skupienia uwagi na najważniejszej religii Å›redniowiecza polskiego - katolicyzmie. O wiele trudniejsze, ze wzglÄ™du na zmiany terytorialne paÅ„stwa polskiego, byÅ‚o okreÅ›lenie obszaru badaÅ„. Ostatecznie przyjÄ™to, że do okoÅ‚o poÅ‚owy XIV w. bÄ™dzie nim Królestwo Polskie w granicach piastowskich, a dla okresu późniejszego - w jego późnoÅ›redniowiecznych granicach terytorialnych (bez Wielkiego KsiÄ™stwa Litewskiego).
Tom otwierajÄ… artykuÅ‚y poÅ›wiÄ™cone chrystianizacji monarchii piastowskiej oraz udziaÅ‚owi możnowÅ‚adztwa w budowie struktur koÅ›cielnych i religijnych (referaty Romana MichaÅ‚owskiego i Krzysztofa SkwierczyÅ„skiego, koreferat Zbigniewa Dalewskiego). Kolejne teksty analizujÄ… struktury terytorialne i wyznaniowe: katolickÄ… geografiÄ™ sakralnÄ…, zarówno miasta, jak i wsi (referaty Haliny Manikowskiej i StanisÅ‚awa Byliny, koreferat Aleksandry Witkowskiej), oraz usytuowane diaspory żydowskiej i ormiaÅ„skiej wobec KoÅ›cioÅ‚a i spoÅ‚eczeÅ„stwa katolickiego (referaty Hanny Zaremskiej i Krzysztofa Stopki, koreferat Andrzeja Janeczka). PominiÄ™cie wspólnot prawosÅ‚awnych byÅ‚o wynikiem Å›wiadomego wyboru. Problematyka ta wymaga bowiem innego niż badanie diaspor wyznaniowych kwestionariusza oraz ze wzglÄ™du na swÄ… obszerność, a także równorzÄ™dność prawosÅ‚awia wobec katolicyzmu odrÄ™bnego projektu badawczego.
Ostatnie zagadnienie rozważane przez autorów wiąże siÄ™ z problematykÄ… recepcji kultury religijnej traktowanej - z jednej strony - jako recepcja konkretnych zachodnioeuropejskich modeli kulturalnych przez Å›rodowiska koÅ›cielne należące do uniwersalnych w KoÅ›ciele Rzymskim struktur instytucjonalnych (referaty: Andrzeja RadzimiÅ„skiego, Marka Derwicha, PrzemysÅ‚awa Wiszewskiego, koreferaty: Marii Koczerskiej, Krzysztofa Kaczmarka), z drugiej zaÅ› - jako transmisja tych modeli do innych, duchownych i Å›wieckich grup spoÅ‚ecznych (referaty: Krzysztofa Ożoga, Andrzeja DÄ…brówki, koreferaty: Haliny Manikowskiej, Wojciecha Brojera).
Kultura religijna - bez wzglÄ™du na to, jak jÄ… bÄ™dziemy definiować - jest zawsze owocem zÅ‚ożonego procesu i wielkiego wysiÅ‚ku zatrudnionych przy „uprawie dusz”. Tom, który oddajemy do rÄ…k czytelników, rekonstruujÄ…c ramy, w jakich siÄ™ animarum cultura dokonywaÅ‚a, oddaje jedynie niektóre aspekty tego procesu i tego wysiÅ‚ku. (…)
Projekty 