Trudno byĹoby dziĹ utrzymywaÄ za teoretykiem klasycyzmu, Ĺźe teatr Ĺredniowieczny byĹ prostacki i naiwny, prymitywny i wulgarny. Przeciwnie, panuje powszechna zgoda co do tego, iĹź byĹ on jednym z najciekawszych zjawisk literackich, kulturalnych i spoĹecznych tamtej epoki. A jednak, mimo niesĹabnÄcego od lat zainteresowania krytyków i badaczy, które zaowocowaĹo niezliczonymi publikacjami naukowymi i popularyzatorskimi, teatr ten pozostaje dla nas wciÄĹź „wielkim nieznajomym”, by przytoczyÄ sformuĹowanie Henri Rey-Flauda.

JeĹli chcielibyĹmy wziÄÄ pod uwagÄ sztuki napisane w jÄzyku narodowym, to dramat jest tym rodzajem literackim, który w literaturze francuskiej pojawia siÄ najpóĹşniej, choÄ ma swojÄ prehistoriÄ, w gĹównej mierze zwiÄzanÄ z tradycjÄ ustnÄ. Nie ma ciÄgĹoĹci miÄdzy nim a klasycznym teatrem ĹaciĹskim, toteĹź historia teatru w Ĺredniowieczu okazuje siÄ trudna do ustalenia z wielu powodów. Bardziej jeszcze niĹź w wypadku innych gatunków Ĺredniowiecznych, w wypadku teatru - przynajmniej co do jego poczÄtków - jesteĹmy bezradni wobec fragmentarycznego charakteru dokumentów, które dotrwaĹy do naszych czasów. CzÄsto pozostaje sam tekst, a informacje, które moĹźna odczytaÄ z didaskaliów, z analizy rÄkopisów, dokumentów historycznych i ikonograficznych, czÄsto nie wystarczajÄ, aby w peĹni odtworzyÄ drogÄ rozwoju gatunku oraz zrekonstruowaÄ jego realizacje sceniczne w konkretnych warunkach materialnych.

MiÄdzy teatrem staroĹźytnym a teatrem Ĺredniowiecznym rysuje siÄ gĹÄboka przepaĹÄ. SchyĹek antycznej tradycji teatralnej zwiÄzany jest z rozpadem cywilizacji rzymskiej oraz nastaniem cywilizacji chrzeĹcijaĹskiej, niechÄtnej wszelkim pogaĹskim widowiskom. Ĺladem Tertuliana, który w traktacie De spectaculis (O widowiskach) potÄpiĹ przedstawienia teatralne na równi z walkami gladiatorów, podÄĹźÄ moraliĹci i teolodzy Ĺredniowieczni. Teatr w Ĺredniowieczu zaczyna siÄ wiÄc od zera i, paradoksalnie, zostaje na nowo wymyĹlony przez chrzeĹcijaĹskich mnichów. Tworzy siÄ w Ĺonie tradycji ĹaciĹskiej, lecz nie zachowuje ciÄgĹoĹci z teatrem antycznym. Nawet jeĹli uczeni klerkowie znali takich autorów jak Plaut i Terencjusz, to ich rozumienie antycznych kategorii „tragedii” i „komedii” oraz sposobu odgrywania przedstawieĹ byĹo caĹkowicie bĹÄdne. Natomiast pewna liczba ĹaciĹskich tekstów inspirowanych teatrem staroĹźytnym miaĹa charakter erudycyjny i przeznaczona byĹa dla wÄskiego krÄgu wyksztaĹconych odbiorców, nie dla szerokiej publicznoĹci. Podobnie rzecz siÄ ma z aktorami, gdyĹź trudno z caĹÄ pewnoĹciÄ udowodniÄ, Ĺźe istniaĹa ciÄgĹoĹÄ i pokrewieĹstwo miÄdzy staroĹźytnymi mimami a Ĺredniowiecznymi Ĺźonglerami. Teatr Ĺredniowieczny nie zna reguĹ teatru klasycznego, nie uznaje zgodnoĹci czasu, miejsca i akcji. Sztuki nie sÄ podzielone na sceny ani na akty. Tekst dialogu jest ciÄgĹy, a jedynym elementem pozwalajÄcym na pewien podziaĹ formalny jest wyodrÄbnienie miejsc, w których kolejno rozgrywa siÄ akcja. Jak wyglÄdaĹa sceniczna konkretyzacja owych miejsc, czy miaĹy one postaÄ mansjonów (mansions), a jeĹli tak, jak wyglÄdaĹo ich ustawienie i jak odbywaĹa siÄ gra, oto pytania, które stawiali sobie i nadal stawiajÄ badacze.

Niewiele tekstów dramatycznych z XII i XIII wieku, napisanych w jÄzyku francuskim, pozostaĹo do naszych czasów. „Widzimy tylko wierzchoĹek góry lodowej”, moĹźna powtórzyÄ za Jeanem-Charles’em Payenem[2], gdyĹź wiÄkszoĹÄ tekstów zaginÄĹa. Teksty niektórych utworów przetrwaĹy tylko wyjÄtkowo, poniewaĹź byĹy napisane przez sĹawnych autorów. O tym, jak wielkÄ rolÄ odgrywa tu przypadek, Ĺwiadczy fakt, Ĺźe najsĹynniejsze sztuki pochodzÄce ze Ĺrodowiska Arras, Jeu de Saint Nicolas (Gra o ĹwiÄtym MikoĹaju ) Jeana Bodela i Jeu de la feuillée (Gra o altanie) Adama de la Halle zachowaĹy siÄ tylko w jednym rÄkopisie. JednakĹźe co najmniej do XIII wieku, caĹÄ literaturÄ ĹredniowiecznÄ cechuje pewna teatralnoĹÄ. MoĹźna siÄ zastanawiaÄ, jak wyróĹźniÄ utwory w caĹym tego sĹowa znaczeniu teatralne w epoce, w której dla wiÄkszoĹci odbiorców sposób wyraĹźania i przekazywania literatury jest ustny. Chansons de geste, Ĺźywoty ĹwiÄtych, powieĹci, poezja liryczna, krótkie utwory narracyjne o charakterze komicznym lub powaĹźnym byĹy przeznaczone do gĹoĹnego czytania, recytowania bÄdĹş Ĺpiewu. ĂĹťonglerzy, wyspecjalizowani w publicznym wykonywaniu utworów, bywali zarazem zrÄcznymi tancerzami i akrobatami. Ich interpretacje miaĹy z pewnoĹciÄ czÄsto dramatyzowany charakter: recytacji zapewne towarzyszyĹy gesty i odpowiednia modulacja gĹosu. ByĹo to uĹatwione bogactwem dialogów i monologów w Ĺredniowiecznych gatunkach literackich, zarówno w chanson de geste, jak i powieĹci, fabliaux, a nawet w poezji lirycznej. ToteĹź granica miÄdzy tym, co jest teatralne a co nim nie jest, pozostaje niekiedy doĹÄ trudna do ustalenia i krytycy wolÄ mówiÄ o „ukrytej” bÄdĹş „rozproszonej” teatralnoĹci literatury Ĺredniowiecznej. Zarazem jednak, jak przypomina Paul Zumthor: „PoczÄwszy od XIII wieku, teoretycznie wszystkiemu moĹźna byĹo nadaÄ formÄ scenicznÄ. Teatr ustanawia jÄzyk, na który wszystko moĹźe zostaÄ przeĹoĹźone”[3]. StÄd teĹź wszystkie gatunki literackie poddajÄ siÄ teatralizacji: wspomniana Gra o ĹwiÄtym MikoĹaju Jeana Bodela to dramatyczna wersja chanson de geste, Courtois d’Arras (DworniĹ z Arras) jest scenicznÄ formÄ przypowieĹci, a Jeu de Robin et Marion (Gra o Robinie i Marynce) Adama de la Halle to adaptacja pastourelle.

Mimo niezwykle maĹej liczby zachowanych tekstów teatr zajmowaĹ niewÄtpliwie waĹźne miejsce w Ĺźyciu spoĹecznym. Spektakl teatralny byĹ wyjÄtkowym wydarzeniem, czÄsto towarzyszÄcym ĹwiÄtom, i uczestniczyĹa w nim caĹa wspólnota. Warto sobie uĹwiadomiÄ, Ĺźe wbrew naszym przyzwyczajeniom i przekonaniom, zgodnie z którymi sztuka teatralna jest tekstem majÄcym pewnÄ wartoĹÄ literackÄ i przeznaczonym do wielokrotnego wystawienia, teatralne widowiska Ĺredniowieczne byĹy wydarzeniami jednorazowymi i niepowtarzalnymi. Nawet jeĹli czÄsto powtarzaĹy siÄ pewne elementy scenariusza, a w wypadku wielkich misteriów albo Pasji po raz kolejny opowiadane byĹy te same wydarzenia, to kaĹźdÄ sztukÄ pisano tylko na tÄ jednÄ jedynÄ okazjÄ. Poza tym dopiero w drugiej poĹowie XVI wieku zaczÄto ĹÄczyÄ przestawienie teatralne ze specyficznym miejscem. W Ĺredniowieczu, o czym przypomina Elie Konigson, trudno mówiÄ o miejscu teatralnym, lepiej zaĹ o „teatralizowanej przestrzeni” klasztoru, koĹcioĹa czy miasta. JeĹli chodzi o wiÄkszoĹÄ sztuk, to brak dokumentów uniemoĹźliwia stwierdzenie, gdzie konkretnie odbywaĹo siÄ przedstawienie, natomiast piÄtnastowieczne spektakle misteryjne biorÄ we wĹadanie caĹÄ przestrzeĹ miasta.

ChoÄ naduĹźyciem byĹoby stwierdzenie, Ĺźe caĹy teatr Ĺredniowieczny wyszedĹ z koĹcioĹa, pamiÄtaÄ naleĹźy, Ĺźe pierwsze próby teatralne narodziĹy siÄ w jÄzyku liturgii, po Ĺacinie, i we wnÄtrzu ĹwiÄtyni. W tym samym jednak czasie na skrzyĹźowaniach dróg i na placach targowych kuglarze i waganci, sztukmistrze, treserzy zwierzÄt i wÄdrowni opowiadacze – Ĺźonglerzy gromadzili wokóĹ siebie gawiedĹş spragnionÄ widowiska. Ten uliczny teatr posĹugiwaĹ siÄ jÄzykiem ludu. W zamkach i na dworach publicznoĹÄ uĹźywaĹa rozrywki sĹuchajÄc poematów epickich, powieĹci i poezji, przerywanych debatami i konkursami. Lecz dwunastowieczni rycerze nie potrzebowali teatru. Nowy teatr czekaĹ na rozwój innej kultury, zwiÄzanej z cywilizacjÄ miejskÄ. Przedstawienie teatralne wymagaĹo infrastruktury materialnej i Ĺrodków finansowych, które tylko miasto zdolne byĹo zapewniÄ. [...]

Trudno objÄÄ tak róĹźnorodnÄ rzeczywistoĹÄ teatru Ĺredniowiecznego. MoĹźna wyróĹźniÄ teatr religijny i Ĺwiecki, paryski i prowincjonalny, moĹźna o nim mówiÄ w kontekĹcie politycznym i spoĹecznym, badaÄ od strony inscenizacji, reĹźyserii, materialnej organizacji spektaklu, jego realizacji. JednakĹźe przez dĹugi czas teatr ten byĹ znany tylko wÄskiemu gronu erudytów. Dla historii teatru Ĺredniowiecznego, tworzonego w jÄzyku narodowym, zĹotym wiekiem byĹy lata dziewiÄÄdziesiÄte XIX wieku. W latach 1840-1910 studia nad teatrem doznaĹy prawdziwie zbawiennego wstrzÄsu. ZostaĹy odkryte, skatalogowane i wydane rÄkopisy wielu sztuk religijnych i Ĺwieckich: w 1880 roku Émile Picot i Christophe Nyrop opublikowali zbiór fars[4], w 1837 roku Achille Jubinal, wydaĹ wybór misteriów[5]. Ponadto ogĹaszano drukiem zbiory dokumentów archiwalnych oraz liczne monografie poĹwiÄcone teatrowi Ĺredniowiecznemu. Te rzetelnie opracowane syntezy wytyczyĹy drogÄ póĹşniejszym specjalistom. Opinie takich badaczy, jak Louis Petit de Julleville[6], czy Émile Roy[7] sÄ nadal cytowane mimo upĹywu czasu. W latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku zaznaczyĹ siÄ ogromny wpĹyw badaĹ Gustave’a Cohena, autora monografii o teatrze Ĺredniowiecznym, syntetycznego opracowania historii inscenizacji teatru religijnego[8] oraz licznych publikacji poĹwiÄconych bardziej szczegóĹowym zagadnieniom. AmerykaĹska badaczka Grace Frank publikowaĹa swoje prace w tym samym okresie, ogĹaszajÄc liczne wydania tekstów oraz studia na temat francuskiego teatru Ĺredniowiecznego[9]. Po drugiej wojnie Ĺwiatowej pracowaĹa nowa generacja historyków teatru. W Polsce najwybitniejszÄ specjalistkÄ w dziedzinie Ĺredniowiecznego teatru komicznego byĹa Halina Lewicka, autorka krytycznych edycji zbiorów fars[10].

JednakĹźe prawdziwe oĹźywienie studiów nad francuskim teatrem Ĺredniowiecznym przyniosĹy lata osiemdziesiÄte XX wieku. Odnowa ta byĹa niewÄtpliwie zwiÄzana z ogólnym wzrostem zainteresowania teatrem, obserwowanym w tym wĹaĹnie okresie. Zjawiskiem symptomatycznym w tym kontekĹcie wydaje siÄ rozwój Société Internationale pour l’Étude du Théâtre Médiéval – MiÄdzynarodowego Towarzystwa do BadaĹ nad Teatrem Ĺredniowiecznym, zaĹoĹźonego w 1974 roku przez Jeana-Charles’a Payena, Grahama A. Runnallsa, Lynette Muir. InnÄ oznakÄ tego zainteresowania byĹo pojawienie siÄ nowoczesnej historii teatru we Francji pod redakcjÄ Jacqueline de Jomaron; teatrowi Ĺredniowiecznemu poĹwiÄcono w niej osobny rozdziaĹ[11]. Poszukiwania te stawiaĹy sobie za cel zrozumienie teatru Ĺredniowiecznego w Ĺwietle wspóĹczesnych dokonaĹ i odkryÄ. WykorzystywaĹy wiedzÄ z zakresu socjologii, antropologii historycznej, historii i architektury, a przede wszystkim teorii teatru. Teatr Ĺredniowieczny, Ĺźarliwy, gĹoĹny i namiÄtny, ignorujÄcy reguĹy i ustane formy, staĹ siÄ o wiele bliĹźszy pokoleniu, które wspóĹtworzyĹo wspóĹczesny teatr eksperymentalny, uczestniczyĹo w ulicznych spektaklach, performance’ach, happeningach. Zarazem jednak, renesans przedstawieĹ misteryjnych ukazuje, Ĺźe Ĺredniowieczna forma nie jest tak odlegĹa i obca, jak mogĹoby siÄ wydawaÄ.

Przygotowana przez nas antologia nie ma ambicji, by daÄ kompletny obraz dokonaĹ historyków francuskiego teatru Ĺredniowiecznego w omawianym okresie. IntencjÄ naszÄ byĹo przywoĹanie znaczÄcych nazwisk i pokazanie jakimi drogami dochodziĹo siÄ do opisu czy rekonstrukcji teatralnej formy i jej przedstawienia. Badania te – oparte na konfrontacji tekstów z róĹźnego rodzaju dokumentami czy na analizie strukturalnej odwoĹujÄcej siÄ do etnologii, architektury – nie majÄ pretensji do ostatecznych ustaleĹ, stanowiÄ czÄĹÄ ciÄgle ponawianej dyskusji na temat Ĺredniowiecznego teatru, owego „zwierciadĹa Ĺwiata”.

Anna Loba

[1] Nicolas Boileau-Despréaux, Sztuka poetycka, PieĹĹ trzecia, w. 81-85, przeĹ. Adam Stepnowski, w: Europejskie ĹşródĹa mysli estetyczno-literackiej polskiego OĹwiecenia, oprac. Teresa Kostkiewiczowa i Zbigniew GoliĹski, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Semper, 1997, s. 46.

[2] Jean Charles Payen, Le Moyen Âge, Paris, Flammarion, 1997, s. 155.

[3] Paul Zumthor, Essai de poétique médiévale, Paris, Éditions du Seuil, 1972, s. 446.

[4] Nouveau Recueil de farces françaises des XVe et XVIe siècles, Paris, éd. Emile Picot i Christophe Nyrop, Paris, D. Morgand et C. Fatout, 1880.

[5] Achille Jubinal, Mystères inédits du quinzième siècle, Paris, Téchener, 1837.

[6] Louis Petit de Julleville, Histoire du théâtre en France. Les Mystères, Paris, Hachette, 1880; idem, Les Comédiens en France au Moyen Âge, Paris, Cerf, 1885; idem, La Comédie et les moeurs en France au Moyen Âge, Paris, Cerf, 1886.

[7] Émile Roy, Le Mystère de la Passion en France du XIVe au XVIe siècle : étude sur les sources et le classement des mystères de la Passion, accompagnée de textes inédits, Dijon, Damidot frères, 1903.

[8] Gustave Cohen, La Mise en scène dans le théâtre religieux français du Moyen Âge, Paris, Champion, 1926.

[9] Grace Frank, The Medieval French drama, Oxford, Clarendon Press, 1954.

[10] Halina Lewicka, Le Recueil du British Museum, Genève, Slatkine reprints, 1970; eadem, Bibliographie du théâtre profane français des XVe et XVIe siècles, Paris, Impr. du CNRS, 1972, wyd. drugie 1980; eadem, Études sur l'ancienne farce française, Paris, Klincksieck, Warszawa, Éditions scientifiques de Pologne, 1974.

[11] Le Théâtre en France, éd. Jacqueline de Jomaron, vol. 1-2, Paris, A. Colin, 1988-1989.

Ostatnia aktualizacja ( poniedziałek, 05 marca 2007 )

< Poprzedni		NastÄpny >

[ WrĂłÄ ]

ZwierciadĹo Ĺwiata

Ĺredniowieczny teatr francuski

pod redakcjÄ Anny Loby

Wydawnictwo sĹowo/obraz terytoria

GdaĹsk 2006

Seria: Theatroteka

ISBN 978-83-7453-723-0

ZwierciadĹo Ĺwiata. Ĺredniowieczny teatr francuski

ZwierciadĹo Ĺwiata

Ĺredniowieczny teatr francuski

Wydawnictwo sĹowo/obraz terytoria

GdaĹsk 2006

ZwierciadĹo Ĺwiata. Ĺredniowieczny teatr francuski