Monika Siama
ANTROPOLOGICZNE STRUKTURY WYOBRAŹNI,
CZYLI SŁÓW KILKA
O FRANCUSKICH KONTYNUATORACH MYŚLI BADAWCZEJ GILBERTA DURANDA.
 

Celem niniejszego szkicu jest prezentacja prac francuskiego Centrum Badań nad Wyobraźnią Symboliczną[1] (CRI). Powstało ono w latach sześćdziesiątych na Uniwersytecie Stendhala w Grenoble z inspiracji antropologa i filozofa Gilberta Duranda, jednego z prekursorów poststrukturalistycznego zainteresowania wyobraźnią symboliczną i jej kulturową recepcją[2]. To odnowione spojrzenie na złożoną rolę mitu jako symbolicznego języka danej cywilizacji znalazło szeroki oddźwięk wśród badczy, dając impuls do powstania na licznych francuskich uczelniach ośrodków o tym samym profilu. Postulat przełamania barier między poszczególnymi gałęziami nauk humanistycznych, promujący interdyscyplinarność i nowe metodologie, spowodował eksplozję zainteresowania tą tematyką. Dawnym tekstom zaczęto zadawać nowe pytania, gdyż priorytetem badawczym stało się znalezienie najodpowiedniejszej naukowej płaszczyzny do zrozumienia symbolicznej wymowy dostępnych nam dokumentów, badanie ich związków z tradycją i ich społecznego funkcjonowania.
Zainteresowanie badaczy z tzw. «szkoły mitokrytyki» koncentruje się przede wszystkim, na wyodrębnieniu w dziele ukrytych lub jawnych mitycznych struktur, które stanowią punkt wyjścia do analizy dzieła literackiego. Stali się oni propagatorami Cassirerowskiego[3] rozumienie historii jako świata przesyconego symboliką, której interpretacja powinna wyprzedzać dotarcie do prawdy historycznej. Teren « mitodologii » nadal pozostaje eksperymentalną płaszczyzną, czerpiąc inspiracje lub ustosunkowując się krytycznie do dorobku tradycyjnych dyscyplin humanistycznych, które otwierają się stopniowo na nowe metodologiczne inspiracje (np. filologia versus strukturalizm, narratologia, intertekstualność, psychoanaliza czy folkorystyka, itd.). Uwaga metodologiczna skupia się na wypracowaniu skutecznego aparatu badawczego, w tyglu krytyki i wielostronnego poznania, wychodząc poza czysto teoretyczny kult metodologii. Celem staje się ponowny powrót do źródła jako klucza do poprawnego odczytania tekstu danej kultury, który został w nim zapisany. Wyobraźnia symboliczna stanowi trzon tej transdyscyplinarnej refleksji, gdyż jest ona postrzegana jako badawcze pogranicze, gdzie możliwe jest spotkanie i współpraca specjalistów z różnych dziedzin opierające się na pojednaniu tradycyjnej wiedzy i nowych metodologicznych trendów.
 
Trochę historii...
 
Centrum CRI powstało w 1966 roku na gruncie refleksji o wyobraźni symbolicznej i jej roli w kształtowaniu literackiego obrazu świata, którą sformułował G. Durand. Jest ono ośrodkiem badawczym o interdyscyplinarnym powołaniu, korzystającym z metodologii badawczej wypracowanej przez szeroko rozumiane nauki humanistyczne (filologię, literaturoznawstwo porównawcze, językoznawstwo, socjologię, psychologię, historię, antropologię, itd.). Tak wielostronny projekt badawczy opiera się na wspólnym tym dyscyplinom zainteresowaniu mitem i wyobraźnią symboliczną, pod które podwaliny położyły prace M. Eliadego i G. Bachelarda, a których dzieło było kontynuowane m. in. przez G. Duranda i jego współpracowników, P. Deschampsa i L. Celliera. Ich wspólna pasja naukowa zaowocowała w 1966 roku powstaniem powyższego ośrodka w Grenoble zrzeszającego specjalistów z różnych krajów i dyscyplin. Opierając się na zróżnicowanych metodach analizy badawczej, wyrosłych na gruncie antropologii, psychologii, etnologii, filozofii czy literaturoznawstwa i podążając tropem prekursorskich założeń G. Dumézila, E. Cassirera, R. Caillois, H. Corbina, C. Lévi-Straussa, G.Bachelarda, P. Ricœura, szkoła mitokrytyki z Grenoble kontynuuje myśl badawczą swego fundatora, koncentrując się na hermeneutyce i ewolucji obrazu, symbolu, archetypu i mitu wpisanych w dzieło literackie, a stanowiących świat wyobrażeń symbolicznych danej kultury, epoki bądź twórcy. Punktem wyjścia tak ujętej metody jest analiza struktur symbolicznych (wyobrażeń, symboli, mitów, itd.) jako elementów determinujących proces powstawania tekstu kultury (zakres mitokrytyki), które obejmują swoim czasowym zasięgiem zróżnicowane zjawiska społeczno-historyczne i kulturowe (zakres mitoanalizy).
CRI rozwija równocześnie międzynarodową współpracę, m.in. z Équipe de recherche sur l'imaginaire symbolique (ERIS, Centrum Badań nad Wyobraźnią Symboliczną) w Krakowie, z ośrodkami o podobnym profilu w Bukareszcie, Montrealu (UQAM), Salonikach (CRIT), Porto Alegre czy Rio de Janeiro, mimo iż często zamyka się ona do instytucjonalnych więzi. Niemniej jednak przekraczanie dotychczasowych geograficznych ograniczeń przepływu myśli badawczej jest przyszłością komparatystyki. Więcej informacji na stronie:
http://w3.u-grenoble3.fr/cri/page_accueil.htm
http://www.u-grenoble3.fr/stendhal/recherche/centres/cri-2.html
 
 
Idea rekonstrukcji “chrześcijańskiej mitologii” w badaniach CRI.
 
Zainteresowanie hagiografią pojawiło się w kręgu badań CRI wraz z pojawieniem się u jego steru mediewisty prof. Ph. Waltera. Od ponad 20 lat prowadzi on badania nad dawną literaturą hagiograficzną i tzw. “arturiańską”, interesując się nie tylko jej mitycznymi korzeniami, ale również jej związkiem z ówczesną obrzędowością.
 Po studiach lingwistycznych, Ph.Walter dołączył do grona badaczy z katedry literatury średniowiecznej na paryskiej Sorbonie, gdzie obronił pracę doktorską na temat “pamięci czasu“ w dziełach Chretiena z Troyes (Mémoire du temps. Fêtes et calendriers de Chrétien de Troyes à La Mort Artu[4]). W ramach badań nad tym korpusem tekstów, podjął postulat badań folklorystyczno-literackich, podążając szlakiem takich swoich poprzedników jak P. Saintyves (En marge de la Légende dorée) czy A. van Gennep (Folklore de France; Rites de passage), formułując tezę, opartą na pogłębionym studium źródłowym, o możliwości rekonstrukcji złożonego kompleksu wyobrażeń symbolicznych, właściwych średniowiecznej koegzystencji dwóch różnych tradycji wierzeń, sacrum i profanum, tj. dotarcia do korzeni «średniowiecznej mitologii». Dzieło literackie staje się w tym ujęciu odbiciem społecznej i kulturowej tożsamości danej epoki, gdyż nie tylko pogłębia naszą wiedzę o ówczesnej mentalności i kulturze, ale jest też przekaźnikiem wartości, które tworzyły naszą kulturę.
Te założenia znalazły wyraz w wielu pracach Ph. Waltera (zob. na końcu dopisek bibliograficzny), który podjął się porównawczej analizy poszczególnych postaci starofrancuskiej literatury[5], starając się wykazać ponadgatunkową rekurencję « struktur mitologicznych », która bierze swe źródło w dawnym systemie wierzeń i folklorze, przesiąkając nie tylko w warstwę literackiej narracji, ale stając się również częścią oficjalnej ideologii.
Po nominacji na profesora zwyczajnego, uczony przeniósł się do Instytutu Literatur Dawnych i Współczesnych w Grenoble, gdzie kontynuował badanie starofrancuskich świadectw dawnej kultury. Po dwóch latach stanął on na czele katedry mediewistyki, jak również, zgodnie z wolą fundatora G. Duranda, przejął on kierownictwo CRI. Obecnie dorobek naukowy prof. Ph. Waltera obejmuje 26 prac dotyczących średniowiecznej literatury i kultury oraz ponad 150 artykułów o tematyce hagiograficznej i historycznoliterackiej, a pod jego egidą pracuje grono młodych badaczy z różnych części Europy zgłębiających tajemnice minionych epok.[6]
Jego zasługą jest też nowa edycja dzieł zebranych Chrétiena z Troyes, opublikowanych w ramach serii arcydzieł literatury powszechnej «Pléïade», jak również «Romansów prozą o Graalu» wydanych w ramach tej samej kolekcji. Opracował on również krytyczne edycje kilku czołowych dzieł literatury starofrancuskiej[7]. Jego prace naukowe przetłumaczone zostały na język rumuński, polski, hiszpański, włoski i chorwacki, a sam uczony wygłosił szereg referatów na konferencjach i współpracował z uniwersyteckimi ośrodkami w Stanach Zjednoczonych, Tunezji, Libanie, Kanadzie, Belgii, Japoni, Szwajcarii, Belgii, Portugalii, i wielu innych. Na jubileusz jego pracy naukowej w 2002 roku studenci i współpracownicy profesora wydali w Tokio zbiór dedykowanych mu prac Tous les hommes virent le même soleil (Wszyscy ludzie oglądali niegdyś to samo słońce).[8]
 
Działalność Centrum w ostatnich latach:
 
Od ponad 20 lat na pracami centrum czuwa prof. dr hab. Ph. Walter, rozwijając międzynarodowy program porównawczych badań mitologii Europy i Japonii « Eurasie », jak również współpracę z brazylijskimi uniwersytetami w ramach badań nad mitologią Amazonii. Komparatystyka i interdyscyplinarność są kluczowym motorem wymiany myśli badawczej w ramach programu GINKO, który zrzesza ośrodki uniwersyteckie z Francji, Austrii, Japonii i Włoch. Rezultaty tej współpracy są regularne publikacje na łamach periodycznych organów CRI, tj. w kwartalniku IRIS, pod red. naukową P. Waltera, gdzie ukazały się m.in. tomy „Europa a Japonia“ (Europe et Japon, 2000), Religia i wyobraźnia (Religion et imaginaire, 2002), Diabły i demony Euroazji (Diables et démons d'Eurasie, 2003), Mityczne dziecko (L'Enfant mythique, 2002), Współczesna fantastyka (Fantastique contemporain, 2003) czy Amazonia, łono ziemi (Amazonie, sein de la terre, 2004), czy w dotyczącej kultury średniowiecza serii wydawniczej ELLUG. Członkowie centrum uczestniczą aktywnie w pracach naukowych innych zagranicznych ośrodków, czego wyrazem ich obecność w komitetach redakcyjnych takich pism jak Cahiers de l'imaginaire, RLC (Revue de littérature comparée), Leituras da Amazonia (Manaus, Brazylia); Compar(a)ison (Berno, Szwajcaria).
 
Działalność edytorska i publikacje CRI 
 
I. Seria « Wyobraźnia symboliczna »[9], pod red. D. Chauvina:
- Gilbert Durand, Champs de l'Imaginaire, textes de Gilbert Durand réunis par Danièle Chauvin, 1996. [« Pola wyobraźni symbolicznej »]
- Perre Brunel, L'Imaginaire du secret, 1998. [Symbolika sekretu]
- Gilbert Bosetti, L'Enfant-dieu et le poète. Culte et poétiques de l'enfance dans le roman italien du XXe siècle, 1997. [Dziecko-bóg i poeta. Kult i poetyka dzieciństwa w powieści włoskiej XX wieku].
- André Siganos et Simone Vierne, Montagnes imaginées, montagnes représentées. (Nouveaux discours sur la montagne de l'Europe au Japon), Grenoble, Ellug, 1999 [« Wyobrażnia i przedstawienia gór. Nowe spojrzenie na góry w literaturze i kulturze Europy i Japonii »].
 
 
II. Seria mediewistyczna «Europejskie średniowiecze » pod red. P. Waltera.[10]
Seria ta ma na celu przybliżenie francuskiemu czytelnikowi złożonego obrazu kultury średniowiecznej, nie tylko publikując nowe wydania nieznanych bliżej dokumentów z tamtej epoki, ale również uwrażliwiając na wielopostaciowość ówczesnych zjawisk społeczno-historycznych. To transdycyplinarne spojrzenie na wielowiekowy dorobek średniowiecza charakteryzuje chęć przełamania francuskiej megalomanii narodowej drogą przezwyciężenia schematycznej hierarchii europejskiego dziedzictwa kulturowego. Do tej pory ukazały się:
-          Ulrich von Zatzikhoven, Lanzelet, ELLUG, Grenoble, 2004.
-          Quatre sagas légendaires d’Islande, red. A.R. Magnusdottir, ELLUG, Grenoble, 2002. [Cztery legendarne sagi islandzkie].
-          Wirnt von Grafenberg, Wigalois, le chevalier à la roue, oprac. C. Lecouteux i V. Lévy, ELLUG, Grenoble, 2001. [Wigalois, rycerz z kołem].
-          Le Devin maudit [Przeklęty wróżbita], zbiór artykułów pod red. P. Waltera, ELLUG, Grenoble, 1999.
-          Serverat V., La Pourpre et la glèbe, [Purpura i gleba. Retoryka feudalizmu w średniowiecznej Hiszpanii], ELLUG, Grenoble, 1997.
-          Saint Antoine entre mythe et légende, [Święty Antoni między mitem a legendą], zbiór artykułów pod red. P. Waltera, ELLUG, Grenoble 1996.
 
III. Tematyka prac doktorskich z dziedziny mediewistyki obronionych ostatnimi laty w CRI:
(1997) A.R.Magnusdottier, Głos rogu. Studia nad pewnym motywem w francuskiej i skandynawskiej literaturze średniowiecza z XIII-XIV wieku; (2000) C. Marc, Syn Króla Rybaka. Studium porównawcze bajki typu AT303 i średniowiecznych opowieści; (2003) J.-Ch.Berthet, Sens gier. Gry i sport w literaturze francuskiej średniowiecza (do XII w.); (2005) G. Vargas-Solar, Kobieta-wąż: studium nad fundacyjnym mitem w średniowiecznej literaturze francuskiej i prekolumbijskiej (od początków do XIII w.); I. Olivier, Odyseje arturiańskie. Przygody i motyw wyspy w romansie arturiańskim (XII- XIII w.); Ch. Blanc-Bord, Merlin albo zagarnięta władza królewska. Powstanie, aspekty i ewolucja pewnej figury mitycznej w okresie od V-XV wieku.
 
Więcej o publikacjach z tej serii i innych wydawnictwach ośrodka na stronie:

 http://w3.u-grenoble3.fr/ellug/
 
Prace Philippe’a Waltera:
Canicule essai de mythologie sur « Yvain » de Chrétien de Troyes, Paris, SEDES, 1988.
La Mémoire du temps. Fêtes et calendriers de Chrétien de Troyes à La Mort Artu, Paris, Champion, 1989 (Nouvelle Bibliothèque du Moyen Age, 13).
 Le Gant de verre. Le mythe de Tristan et Yseut, La Gacilly, Editions Artus, 1990.
Mythologie chrétienne. Mythes et rites du Moyen Age, Paris, Editions Entente, 1992.
Naissances de la littérature française (IXe-XVe s.). Anthologie commentée, Grenoble, ELLUG, 1993, 255 p. Réédition: coédition avec les Presses de l’Université de Montréal, 1998.
 Le Bel Inconnu de Renaut de Beaujeu. Rite, mythe et roman. Paris, PUF, 1996 (Littératures modernes).
Chrétien de Troyes, Paris, PUF, 1997 (Que sais-je? n° 3231).
Béroul, Tristan et Yseut, Paris, Hatier, 2000 (profil dzieła).
Tous les hommes virent le même soleil: hommage à Philippe Walter; zeb. i oprac. przez Kôji Watanabe, Tokyo, CEMT Ed., 2002
Mythologie chrétienne: fêtes, rites et mythes du Moyen Age, 2^ème éd., Imago, 2003 (wyd. polskie: Mitologia chrześcijańska, PAX, 2006).
Kierownictwo naukowe:
1. Saint Antoine entre mythe et légende, Grenoble, ELLUG, 1996 (Moyen Age européen, 1).
2. Le Mythe de la Chasse Sauvage dans l'Europe médiévale, Paris, Champion, 1997 (Collection “Essais”, 19).
3. Mythologies du porc. Actes du colloque de Saint-Antoine l’Abbaye (4 et 5 avril 1998), Grenoble, Millon, 1999.
4. Le Devin maudit. Merlin, Lailoken, Suibhne. Textes et étude, Grenoble, ELLUG, 1999 (collection "Moyen Age européen", 3).
5. Le Livre du Graal, I: Joseph d’Arimathie, Merlin, les Premiers Faits du roi Arthur, Paris, Gallimard, "Bibliothèque de la Pléiade", 2001, kierownictwo naukowe i przekład romansów o Graalu prozą.
6. Brocéliande ou le génie du lieu, Grenoble, PUG, 2002
7. Le Livre du Graal, II: Lancelot (de “La marche de Gaule ” jusqu’à “ La première partie de la quête de Lancelot ”), Gallimard, 2003, 1984
8. Questions de mythocritique: dictionnaire / sous la dir. de Danièle Chauvin, André Siganos et Philippe Walter, Imago, 2005
Edycje krytyczne
Tristan et Yseut. Les poèmes français. (edycja krytyczna, opracowanie i komentarz), Paris, Le Livre de Poche, 1989 ; Hervis de Metz, chanson de geste du XIIIe siècle, przekład, posłowie i bibliografia, Nancy & Metz, Presses Universitaires de Nancy & Editions Serpenoise, 1984 ; Chrétien de Troyes, Cligès et Yvain w zbiorze Œuvres complètes (pod red.Daniel Poirion), Paris, Gallimard, 1994 (Bibliothèque de la Pléiade), s. 171-503 i 1114-1234 ; Aucassin et Nicolette, przekład i komentarz, Paris, Gallimard, 1999 (Folio Classique). Marie de France, Les Lais: nowy przekład i opracowanie, Paris, Gallimard, 2000 (Folio/classique). Chrétien de Troyes, Yvain ou le Chevalier au Lion, Paris, Gallimard, 2000 (Folio/classique). Béroul, Tristan et Yseut, wstęp, przekład i opracowanie, Paris, Livre de Poche, 2000.