Testament Alberta Wielkiego (Monachium, Bawarska Biblioteka Państwowa, Clm 4384) Wydał i przełożył Henryk Anzulewicz
I. Wstęp II. Tekst krytyczny i tłumaczenie na język polski III. Bibliografia
I. Wstęp W literaturze poświęconej Albertowi Wielkiemu spotykamy wielokroć wzmianki o jego testamencie. Znacznie trudniej jest dotrzeć do tłumaczenia na języki nowożytne – tu przeważa niemiecki, a jeszcze trudniej do oryginalnej wersji łacińskiej owego dokumentu, pozwalającego uwyraźnić profil biograficzny tej postaci ważnej dla historii nauki, kultury i cywilizacji europejskiej XIII wieku. Przegląd ważniejszych publikacji dotyczących biografii Alberta upewnia, że wszystkie tłumaczenia jego testamentu z łaciny na języki nowożytne, cytaty z niego i aluzje do jego treści opierają się bezpośrednio lub pośrednio na pierwszej i dotychczas jedynej niekrytycznej edycji średniowiecznego odpisu łacińskiego oryginału, którą przedłożył w r. 1850 bawarski historyk, językoznawca i bibliotekarz J. A. Schmeller (†1852). Uczony ten odnalazł w rękopisie Bawarskiej Biblioteki Państwowej w Monachium jedyną zachowaną kopię rękopiśmienną testamentu Alberta Wielkiego, sporządzoną na podstawie orginału w r. 1402 w Kolonii przez Narcyza Pfistera[i]. Kopia ta znajduje się na ostatniej stronie rękopisu Clm 4384, f.217verso[ii], który zawiera m. in. przypisywany od średniowiecza Albertowi Wielkiemu pseudoepigraf filozoficzno-przyrodniczy pt. Summa naturalium[iii]. O sposobie, miejscu i dacie sporządzenia tego odpisu informuje w kolofonie kopista Narcyz Pfister.
Sięgając do tekstu rękopiśmiennego testamentu i porównując go z wydaniem drukowanym Schmellera stwierdzamy, że to ostatnie w czterech miejscach nie pokrywa się z rękopisem. Fakt ten uzasadnia potrzebę niniejszej krytycznej reedycji tego ważnego dokumentu, który w wydaniu z r. 1850, pomijając wspomniane uchybienia edytorskie, jest obecnie trudno dostępny. Wydanie niniejsze poprawia edycję Schmellera, a jej warianty odnotowuje w przypisach. Dla łatwiejszego i głębszego zrozumienia tekstu prezentujemy go w synoptycznej wersji łacińsko-polskiej, dodając niezbędne objaśnienia odnośnie treści w przypisach oraz załącznik bibliograficzny. Przy opisie rękopisu monachijskiego zaszła konieczność ograniczenia się do kilku podstawowych informacji, opierających się na drukowanym katalogu rękopisów z r. 1871.[iv] Dokładny opis będzie dostępny w nowym katalogu biblioteki bawarskiej, jaki jest aktualnie opracowywany i sukcesywnie publikowany. Według wspomnianego opisu katalogowego z r. 1871 nasz świadek tekstu – Clm 4384 – jest w formacie 4°, liczy 217 kart, został skopiowany w XIV wieku i pochodzi z biblioteki opactwa benedyktyńskiego św. Ulryka w Augsburgu, gdzie opatrzony był sygnaturą ‘84’. Zawartość kodeksu przedstawia się według katalogu następująco: „Tractatus de variis Aristotelis libris. f. 104 Reportata super fallacias Ulrici alī (a?) Limburg. f. 131 Suppositiones editae a magno cetu philosophorum in Anglia. f. 134 Summa naturalium Alberti Magni. fol. 1-132 scripsit Judocus a. 1346”.
II. Tekst krytyczny i tłumaczenie na język polski
Testamentum domini Alberti Universis praesentes litteras inspecturis frater Albertus episcopus quondam Ratisponensis ordinis fratrum praedicatorum in Colonia salutem cum plenitudine caritatis. Cum sit omnibus manifestum et non possit in dubium aliquatenus devenire me posse in rebus temporalibus propria possidere ratione exemptionis ab ordine a summo pontifice mihi factae et pro voluntatis meae arbitrio possessa prout mihi placuerit dispensare, cogitavi et statui de rebus meis vivens, sanus et incolumis ordinare, ne post mortem meam cuiusquam auctoritate vel ordinatione adversus [v] alios transferantur quam ad quos ego ipse concepi a multo tempore deputare. Quia igitur fratres domus Coloniensis apud quos mansi et docui pro maiori tempore vitae meae erga me promeruerunt beneficiis et obsequiis pluribus et diversis, ut ipsorum affectum pariter et officium merito prosequi debeam speciali gratia et favore, propterea [vi] etiam apud ipsos eligo sepulturam, universa quae habeo do et lego conventui memorato ipsa trifarie dividendo, scilicet libros meos universos librariae communi, ornamenta mea omnia sacristiae, aurum vero et argentum et gemmas quae possunt in argentum commutari, ad perficiendum chorum domus eiusdem quem ego de pecunia mea fundavi et a fundo erexi, nec volo quod adversus [vii] alios convertantur. Volo tamen quod tribus claustris sorrorum, videlicet ad sanctum Marcum apud Erbipolim [viii] et ad sanctam Katherinam in Augusta [ix] et in Gamundia apud Ezelingam [x] nonaginta librae hallensium [xi] de dictis bonis meis dantur, triginta cuilibet aequaliter dividendo. Si vero aliquis, quod absit, post mortem meam hanc ordinationem meam attemptaverit immutare, maledictionem omnipotentis dei se noverit incursurum et mihi in die iudicii coram summo iudice de violentia responsurum. Exsecutores autem testamenti mei ordino provincialem Teutoniae [xii], priorem Coloniensem [xiii], fratrem Hainricum priorem Herbipolensem fratrem meum carnalem [xiv], fratrem Godefridum physicum [xv] et fratrem Godefridum de Dusburg [xvi], ut omnia supradicta sicut eis confido fideliter et immutabiliter exsequantur. In cuius rei testimonium praesens scripsi, sigilli mei appositione una cum sigillo prioris ibidem decrevi munimine roborandum. Et ad maiorem firmitatem omnium praedictorum sigilla duorum militum civium Coloniensium, videlicet domini Brunnonis dicti Hartfust [xvii], procuratoris fratrum, et domini Danielis dicti Iudei [xviii] praesentibus volui applicari, quos ambos etiam statuo exsecutores praemissorum cum fratribus supradictis. Actum anno domini 1278 [xix] mense Ianuario. * Istam copiam rescripsi Coloniae de littera originali de verbo ad verbum nihil [xx] addendo nec demendo sub anno domini 1402 4 kalendis Februarii quae dies tunc fuit dominica in sexagesima [xxi]. | Testament pana Alberta
Wszystkim, którzy zapoznają się z niniejszym dokumentem, brat Albert, ongiś biskup ratyzboński z zakonu dominikanów, przekazuje pełne miłości pozdrowienie. Ponieważ wszystkim jest oczywiste i nie może być żadnej wątpliwości, że wolno mi posiadać własność wbrew zakonnej regule, a to na podstawie przywileju, przyznanego mi przez papieża, i dysponować tym co posiadam według własnej woli i upodobania, rozważyłem i postanowiłem za życia, zdrowy i sprawny, zarządzić moimi rzeczami, aby zapobiec, by po mojej śmierci nie zostały one na mocy czyjegoś autorytetu przekazane innym niż tym, którym ja od dawna postanowiłem je przeznaczyć. Ponieważ bracia z domu kolońskiego, wśród których przebywałem i nauczałem przez większą część mojego życia, zasłużyli się wobec mnie licznymi dobrodziejstwami i różnymi przysługami, powinienem się w szczególny sposób odwdzięczyć za ich uczucia i przysługi. Dlatego też wybieram u nich mój pochówek, a wszystko co posiadam, przekazuję w spadku wspomnianemu konwentowi, dzieląc to na trzy części, mianowicie (1) wszystkie moje książki wspólnej bibliotece, (2) wszystkie moje szaty i przedmioty liturgiczne zakrystii, (3) zaś złoto i srebro oraz kamienie szlachetne, które mogą być wymienione na srebro - na wykończenie prezbiterium tegoż domu, które ja ufundowałem i od fundamentów wzniosłem; i nie chcę aby przeznaczono je na inne cele. Chcę jednak, aby trzem klasztorom sióstr zakonnych, mianowicie klasztorowi pod wezwaniem św. Marka w Würzburgu, pod wezwaniem św. Katarzyny w Strasburgu i w Gmündzie koło Esslingen dano z moich dóbr 90 funtów helerów, dzieląc je po równo, 30 każdemu z nich.
Gdyby jednak ktoś, co nie daj Boże, po mojej śmierci pokusił się tę decyzję moją zmienić, powinien wiedzieć, że spotka się z przekleństwem Wszechmogącego Boga, a mnie odpowie za tę niegodziwość przed obliczem Najwyższego Sędziego.
Wykonawcami mojego testamentu mianuję prowincjała Niemiec, przeora kolońskiego, brata Henryka przeora würzburskiego – mojego cielesnego brata, brata Gotfryda Lekarza i brata Gotfryda z Duisburga, aby wszystko powyżej powiedziane, wypełnili tak jak im zawierzam, wiernie i bez żadnych zmian. Na świadectwo tej sprawy napisałem niniejszy dokument, a przez załączenie mojej pieczęci wraz z pieczęcią przeora potwierdziłem jego ważność. Dla wzmocnienia ważności tego wszystkiego, co zostało wyżej powiedziane, zechciałem dołączyć pieczęcie dwóch obecnych rycerzy, obywateli kolońskich, mianowicie pana Brunona zwanego Hartfust, prokurenta braci zakonnych, i pana Daniela, zwanego żydem, których obu mianuję również pospołu z wyżej wymienionymi braćmi wykonawcami testamentu. Sporządzono w miesiącu styczniu Roku Pańskiego 1278. * Niniejszą kopię odpisałem z oryginału w Kolonii słowo po słowie, niczego nie dodając ani nie ujmując, w roku 1402, dnia 29 stycznia, przypadającego na przedostatnią niedzielę przed środą popielcową.
|
przełożył Henryk Anzulewicz (C)
III. Bibliografia Przekaz rękopiśmienny: Monachium, Bawarska Biblioteka Państwowa, Clm 4384 f.217 verso. Druk: Schmeller, J. A., Über einige minder bekannte kleinere Textstücke aus den Handschriften der k. Hof- und Staatsbibliothek, „Gelehrte Anzeigen“, hg. von Mitgliedern der k. bayer. Akademie der Wissenschaften in München, 30 (1850), kol. 44-47 (IV). Przedruki wydania J. A. Schmellera: Bianco, F. J. von, Die alte Universität Köln und die späteren Gelehrten-Schulen dieser Stadt nach archivarischen und andern zuverlässigen Quellen, I, Köln 1855, 53-55. Michael, E., Geschichte des deutschen Volkes vom dreizehnten Jahrhundert bis zum Ausgang des Mittelalters, III, Freiburg in Breisgau 1903, 108 (fragmenty). Scheeben, H. Chr., Albert der Große. Zur Chronologie seines Lebens, Vechta – Leipzig 1931 (Quellen und Forschungen zur Geschichte des Dominikanerordens in Deutschland, 27), 123 (fragment). Sighart, J., Albertus Magnus. Sein Leben und seine Wissenschaft, Regensburg 1857, 248-249 przypis 3 (przedruk z J. A. Schmellera). Vereš, T., Albertus Magus Doctor universalis: Philosophia realis. Svezak prvi, Zagreb 1994 (Demetra. Filosofska biblioteka Dimitrija Savića), 209-211. Tłumaczenia na języki nowożytne ( niemiecki i chorwacki): Bianco, F. J. von, Die alte Universität Köln und die späteren Gelehrten-Schulen dieser Stadt nach archivarischen und andern zuverlässigen Quellen, I, Köln 1855, 52-55. Lohrum, M., Albert der Große. Forscher – Lehrer – Anwalt des Friedens, Mainz 1991 (Topos Taschenbücher, 216), 108-110 (przedruk z H. Ostlendera). Löhr, G. M., Beiträge zur Geschichte des Kölner Dominikanerklosters im Mittelalter, II: Quellen, Leipzig 1922 (Quellen und Forschungen zur Geschichte des Dominikanerordens in Deutschland, 16/17), 32-33 Nr.58 (przedruk z J. Sigharta). Nägele, A., Das Testament des Albertus Magnus und andere heimatgeschichtliche Spuren in seinem Leben und Schrifttum, „Rottenburger Monatsschrift für praktische Theologie“ 16 (1932), 218-219. Ostlender, H., Der heilige Albert der Große, Düsseldorf 1932 (Religiöse Quellenschriften, 84), 42-44; 2 wyd.: tenże, Albertus Magnus. wyd. J. Walterscheid i H. Storz, Düsseldorf 1955 (Religiöse Quellenschriften, 7), 48-49; 3 wyd.: tenże, Albertus Magnus, Köln 1980, 44-46; 4 wyd.: Köln 1984, 44-46. Scheeben, H. Chr., Albert der Große. Zur Chronologie seines Lebens, Vechta – Leipzig 1931 (Quellen und Forschungen zur Geschichte des Dominikanerordens in Deutschland, 27), 67-68, 123-127. ––, Albertus Magnus, Bonn 1932 (Buchgemeinde Bonn. Religiöse Schriftenreihe, 8), 177-178; 2Köln 1955, 174,175; 3Köln 1980, 157-158. Sighart, J., Albertus Magnus. Sein Leben und seine Wissenschaft, Regensburg 1857, 246-249. Stehkämper, H. (oprac.), Albertus Magnus. Ausstellung zum 700, Todestag. Historisches Archiv der Stadt Köln Severinsstraße 222-228, 15. Nov. 1980 bis 22. Febr. 1981, Köln 1980, 110-111 Nr.127. [Thoemes, N.,] Albertus Magnus in Geschichte und Sage, Köln 1880, 144-145. Vereš, T., Albertus Magus Doctor universalis: Philosophia realis. Svezak prvi, Zagreb 1994 (Demetra. Filosofska biblioteka Dimitrija Savića), 209-211 (przekład na j. chorwacki). Wzmianki w literaturze: Arts, J. M., De heilige Albertus de Groote. Bisschop en kerkleeraar, Gent 1932, 136, 138. Baumgardt, R., Der Magier. Das Leben des Albertus Magnus, München 1949, 332. Craemer-Ruegenber, I., Albertus Magnus, München 1980 (Große Denker. Beck’sche Schwarze Reihe, 501), 183; 2 wyd. (H. Anzulewicz), Leipzig 2005 (Dominikanische Quellen und Zeugnisse, 7), 220. Dirrigl, M., Albertus Magnus, Regensburg 1980, 73, 106-107. Eckert, W. P., Leben und Werk des hl. Albertus Magnus, w: Albertus Magnus: Ausgewählte Texte. Lateinisch. Deutsch, wyd. i tłum. A. Fries, Darmstadt 11981, 42001 (Texte zur Forschung, 35), XXVIII. Fries, A., Albertus Magnus, w: Verfasserlexikon, wyd. K. Ruh i inni, I, Berlin – New York 1978, kol. 129. Kitchell, K. F./Resnick, I. N., Introduction: The Life and Works of Albert the Great, w: Albertus Magnus : On Animals. A Medieval Summa Zoologica. Translated and annotated by K. F. Kitchell & I. M. Resnick, vol. I. Baltimore – London 1999 (Foundations of Natural History), 16-17. Layer, A., Albert von Lauingen. Ein kurzes Lebensbild, w: Albert von Lauingen. 700 Jahre † Albertus Magnus. Festschrift 1980, wyd. przez Historischer Verein Dillingen an der Donau 1980, 20-21. ––, Zeittafel zu Albert dem Großen, w: tamże, 28. Loe, P. de, De vita et scriptis b. Alberti Magni, II, „Analecta Bollandiana“ 20 (1901), 308 n. 210. Löhr, G. M., Die Kölner Dominikanerschule vom 14. bis zum 16. Jahrhundert, Köln 1948, 93. Mathar, L., Albert der Deutsche. Ein Lebensbild, Mönchen Gladbach 1940, 226. Nägele, A., Das Testament des Albertus Magnus und andere heimatgeschichtliche Spuren in seinem Leben und Schrifttum, „Rottenburger Monatsschrift für praktische Theologie“ 16 (1932), 210-219. Schieffer, R., Albertus Magnus. Mendikantentum und Theologie im Widerstreit mit dem Bischofsamt, Münster 1999 (Lectio Albertina, 3), 14-16. Schmidtbonn, W., Albertuslegende, Köln 1948, 287. Schwertner, Th. M., St. Albert the Great, New York – Milwaukee – Chicago 1932 (Science and Culture Series), 317. Simon, P., Albert der Große, w: Theologische Realenzyklopädie. Studienausgabe, I/2, Berlin – New York 1978, 178-179. Tarabochia Canavero, A., Introduzione, w: Alberto Magno: Il bene. Introduzione, traduzione e note, Milano 1987 (I classici del pensiero, sezione II), 52. Tugwell, S., Introduction, w: Albert and Thomas: Selected Writings, edited and translated by S. Tugwell. Preface by L. Boyle, New York – Mahwag 1988 (The Classics of Western Spirituality), 25. Weisheipl, J. A., The Life and Works of St. Albert the Great, w: tenże (wyd.), Albertus Magnus and the Sciences. Commemorative Essays 1980, Toronto 1980 (Studies and Texts, 49), 45; tłum. na j. niemiecki: Albert der Große. Leben und Werke, w: M. Entrich (wyd.), Albertus Magnus. Sein Leben und seine Bedeutung, Graz – Wien – Köln 1982, 48. Weiss, M., Reliquien-Geschichte Alberts des Großen, seligen des Predigerordens weiland Bischof von Regensburg. Aus den Quellen zusammengestellt, München 1930, 5, 22. Wilms, H., Albert der Große, München 1930, 234; tłum. na j. włoski: G. Wilms, Sant’Alberto Magno. Scienziato, filosofo e santo, Bologna 1992 (Collana „Praedicare“, 5), 195. Przypisy
[i] Dominikanin augsburski Narcissus Pfister był w tym czasie członkiem kolońskiego konwentu (zob. niżej przyp. 21); później (ok. 1423/24) przeszedł do zakonu benedyktynów i przynależał do klasztoru św. Ulryka i Afry w Augsburgu. Rękopisy z jego zbiorów znajdują się obecnie w Państwowej i Miejskiej Bibliotece w Augsburgu; por. W. Gehrt (oprac.), Die Handschriften der Staats- und Stadtbibliothek Augsburg 4° Cod. 151-304, Wiesbaden 2005 (Handschriftenkataloge der Staats- und Stadtbibliothek Augsburg, 7). [ii] Za informacje dotyczące foliacji rękopisu Clm 4384 i przesłanie nadającej się do reprografii kopii cyfrowej z f.217 v dziękuję drowi W.-V. Ikasowi z Oddziału Rękopisów i Starych Druków Bawarskiej Biblioteki Państwowej w Monachium. [iii] W świetle obecnego stanu badań autorem tego dzieła jest Albert z Orlamünde; por. Th. Kaeppeli, Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, I, Romae 1970, 31-32. [iv] Catalogus codicum Latinorum Bibliothecae Regiae Monacensis. Secundum Andreae Schmelleri indices composuerunt C. Halm, G. Laubmann, G. Meyer, I/2: Codices num. 2501-5250, Monachii 1871, 156 nr. 1064. [v] adversus cod. ad usus Schmeller [vi] propterea cod. quapropter Schmeller [vii] adversus cod. ad usus Schmeller [viii] Klasztor pod wezwaniem św. Marka Sióstr Dominikanek w Würzburgu; por. A. Nägele, Das Testament des Albertus Magnus und andere heimatgeschichtliche Spuren in seinem Leben und Schrifttum, „Rottenburger Monatsschrift für praktische Theologie“ 16 (1932), 213-214. [ix] Klasztor pod wezwaniem św. Katarzyny Sióstr Dominikanek w Augsburgu został założony w r. 1250; por. A. Nägele, tamże, 214. [x] Złożony ok. r. 1240, przekazany w r. 1246 dominikankom klasztor pod wezwanien NMP w Gmünd; por. A. Nägele, tamże, 213. [xi] hallensis (halensis) i. e. Heller (Haller) – moneta o niskiej wartości, tak nazwana od miasta Schwäbisch Hall, którą dokumenty historyczne wspominają poraz pierwszy z końcem XII wieku (1189), szeroko rozpowszechniona najpierw w południowych i środkowych Niemczech, a od połowy XIII wieku także w Nadrenii aż po Westfalię i Fryzję. Por. L. Diefenbach, Glossarium Latino-Germanicum mediae et infimae aetatis, Frankfurt am Main 1857 (Reprint Darmstadt 1997). P. Berghaus, Heller, w: Lexikon des Mittelalters, IV, München – Zürich 1989, kol. 2122. [xii] Konrad Gurli z Esslingen; wybrany na prowincjała niemieckiego na kapitule w Regensburgu w r. 1277. Por. P. v. Loë, Statistisches über die Ordensprovinz Teutonia, Leipzig 1907 (Quellen und Forschungen zur Geschichte des Dominikanerordens in Deutschland, 1), 24, 27, 32, 44. H. Chr. Scheeben, Albert der Große. Zur Chronologie seines Lebens, Vechta – Leipzig 1931 (Quellen und Forschungen zur Geschichte des Dominikanerordens in Deutschland, 27), 126. [xiii] Z akt kapitulnych Zakonu wiadomo jedynie, że we wrześniu 1279 przeorem kolonskim był niejaki Dietrich. Por. G. M. Löhr, Beiträge zur Geschichte des Kölner Dominikanerklosters im Mittelalter, Leipzig 1920 (Quellen und Forschungen zur Geschichte des Dominikanerordens in Deutschland, 15), 155. H. Chr. Scheeben, Albert der Große. Zur Chronologie, 104. [xiv] Por. F. Oberthür, Albert der Große in Würzburg, „Mnemosyne“ (Würzburg) 1829. F. J. von Bianco, Die alte Universität Köln und die späteren Gelehrten-Schulen dieser Stadt, nach archivarischen und andern zuverlässigen Quellen, I, Köln 1855, 54 przyp. 1. [xv] „Physicus” być może oznacza w tym przypadku zawód lekarza. O osobie tej brakuje jakichkolwiek informacji; por. H. Chr. Scheeben, Albert der Große. Zur Chronologie, 126-127. [xvi] Godfryd z Duisburga był niejako prywatnym sekretarzem Alberta (socius); por. H. Chr. Scheeben, Albert der Große. Zur Chronologie, 126. [xvii] Bruno Harfust poległ 21 III 1279 w potyczce k. Jülich; por. Die Regeste der Erzbischöfe von Köln. III, oprac. R. Knipping, Bonn 1909, 1913 (Publikationen der Gesellschaft für Rheinische Geschichtskunde, 21), 2744. G. M. Löhr, Beiträge zur Geschichte des Kölner Dominikanerklosters im Mittelalter, 33. [xviii] Daniel zwany żydem († 1284) jest identyfikowany z późniejszym burmistrzem Kolonii (1282); por. G. M. Löhr, tamże. [xix] Datacja testamentu oparta na stylu paschalnym, według którego rok kalendarzowy liczono od Wielkanocy; w świetle obecnej rachuby czasowej testament został sporządzony w r. 1279. [xx] nihil cod. nec Schmeller [xxi] Notka kopisty tekstu, wówczas jeszcze dominikanina, Narcyza Pfistera (zob. przyp. 1), o którym wiadomo, że w latach 1398-99 był lektorem w Spirze, a od r. 1400 wykładowcą (1400-1 cursor, 1405-6 lector pro forma et gradu magisterii, 1408 magister theol.) w Studium generale in na uniwersytecie w Kolonii. Por. G. M. Löhr, Beiträge zur Geschichte des Kölner Dominikanerklosters im Mittelalter, Leipzig 1922 (Quellen und Forschungen zur Geschichte des Dominikanerordens in Deutschland 16-17), 33 n. 58; 266 n. 737. H. Chr. Scheeben, Albert der Große. Zur Chronologie, 123 przyp. 1. G. M. Löhr, Die Kölner Dominikanerschule vom 14. bis zum 16. Jahrhundert, Köln 1948, 72, 92-93. Th. Kaeppeli, Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, III, Romae 1980, 139 (bibliogr.). Th. Kaeppeli/E. Panella, Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, IV, Roma 1993, 201. |